Hai unha cousa que me encanta, como lector dende a miña infancia, do diario El Progreso: a capacidade que teñen (temos) para lle atopar orixes lucenses a practicamente calquera. Cando aínda era un mozo adoitaba bromear coa posibilidade de que calquera día o periódico trouxese en primeira plana que Bin Laden tiña unha avoa por aí adiante, en Bustelo ou na Muñez, aldeas abandonadas do municipio.

Pero nalgunhas ocasións, e a de hoxe é unha delas, non fai falla forzar demasiado a nota para escoller a un protagonista dunha columna e ubicalo na nosa terra. Neste caso trátase de Gonzalo Vázquez. Á marxe dun especialista en baloncesto, como poderemos analizar a continuación, é unha escritor que manexa a linguaxe e os recursos narrativos cunha habilidade que xa quixeran algunhas das plumas máis senlleiras do noso país. Para mostra a súa crónica (o xénero aquí non admite dúbidas) titulada “Y Bilbao se oscureció” –sobre a gota fría que asolou o Botxo o 26 de agosto de 1983– contida no último número de certo magazine de cultura contemporánea. Eu coñecía o texto nunha versión anterior e sabía que Gonzalo Vázquez tiña vinculacións luguesas, o que non deixa de ser un orgullo para a provincia. Xa verán vostedes por qué.

Algúns de vostedes, xentiles lectores, saben da miña dedicación ao deporte do baloncesto. Non me extenderei máis. Esa dedicación exténdese loxicamente ao interese pola NBA, a mellor liga do mundo. Claro, o seguemento desta competición remata por convertir a un nun sultán das “Mil e unha noites”, agardando ao conto de cada xornada dunhas particulares Sherezades. Todas as noites chega a tentación de volver para a cama e dimitir do noctambulismo, deixar o relato polo medio. Pero sempre regresamos porque aos seres humanos gústannos a maxia e saber como rematan os contos.

Xa que logo, poderiamos dicir que Gonzalo Vázquez é o gran visir deses sultáns que moitas noites se erguen a ver baloncesto. Despois da publicación de “Invasión o victoria”, quedou claro que non hai unha soa persoa que saiba máis da NBA en España (de aí o orgullo provinciano que antes citabamos). Agora agroman reunidos nun só volume os textos que durante moitos anos formaron e construiron a sona deste autor, nos que se pode seguir a pegada da súa “educación sentimental”. Titúlase “101 historias NBA”, malia que o subtítulo, “Relatos de gloria y tragedia” recolle con maior exactitude o contido da obra.

Unha das grandes vantaxes de mirar o baloncesto con ollos de historiador, como fai Vázquez e como lle gusta facer a un servidor, é que non hai deporte máis e mellor documentado. Pérdense na noite dos tempos as orixes do fútbol, da loita ou do balonmán. As do deporte da canastra teñen lugar, data e protagonista: Springfield, leste dos Estados Unidos, tal día como hoxe de 1891 e James Naismith. As canastras eran cestas de péxagos. Neste mesmo punto inicia o autor a súa historia, e non desmaia ata pechala coa penúltima fazaña de King James e cun texto de carácter distópico verdadeiramente xenial no que se condensa a evolución do xogo.

O deporte, tan vilipendiado e vilipendiable en moitas ocasións, non deixa de ser no fondo unha comedia humana, unha materia de especial interese por ser quen de condensar o desafío aos límites físicos e por rachar a separación entre Terencio e Hobbes: o deportista non é alleo ao outro e, sen embargo, remata por ser un lobo para el, posto que só pode haber un vencedor. A NBA, dentro do mundo dos deportes, é a comedia da comedia: fogueira de vanidades na que arden verdadeiros adonis negros, superdotados físicos e intelectuais, meniños da rúa con talento só para dúas cousas (gañar metendo unha pelota por un burato e gastar os cartos gañados en vivir a vida), estranxeiros de todas as partes do mundo (dende Chantada se Vázquez tivese querido ata Sudán do Sur pasando por Arxentina e Lituania), millonarios que xogan con persoas coma se fosen pezas de xadrez…

E Gonzalo Vázquez navega no medio deste mar de historias, moitas veces lendas, para extraer esas cento e unha que resumen a gloria e a traxedia dunha competición, ata onde se pode chegar polo deporte. Xogadores cocainómanos contratando sicarios para liquidar a un adestrador, salvaxes agresións nas que o agresor remata por converterse (tamén) en vítima, homes para os que a presión da cancha non chegaba a ser nada en comparación coa da súa casa ou o seu pasado, carreiras truncadas por accidentes dramáticos, o día na que millóns de nenos do mundo choramos porque Magic tiña o virus do SIDA… Todo isto desfila ante os nosos ollos sen que nin por un só momento se perdan as ganas de volver a páxina.

E este é o grande valor do autor: non só é un sabio senón tamén un estilista. Ten todas as armas para a comunicación e para a escritura. Enfrontado a un material de epopeia (tecnicamente estamos ante heroes do mundo moderno) é capaz de manter a adecuación nos seus textos: evita o ridículo da esaxeración e tamén a corrente banalidade do cronista deportivo, ancorado moitas veces en fórmulas que se repiten unha e outra vez.

Por desgracia para vostedes, chega o momento semanal de lamentar o mal que funciona a pel de touro. Porque o autor desta obra semella ser un proscrito: non o verán nese propulsor de fama que é a televisión. Para falar de deporte xa están os Manolos, os puntos pelotas e demais bultos sospeitosos que participan en faladoiros a berros, ademais de aqueles que se absteñen de vociferar e prefiren falar da moza (famosa) deste e das zapatillas (moi chulas) daquel. Por sorte: sempre nos quedarán os libros.

Andaba eu un pouco perdido con esto da selección de obra de lectura. Andamos nunha semana chave a nivel editorial: comezan a saír novidades de cara o Nadal, pero o máis interesante, ao meu xeito de ver, aínda non está nos anaqueis. Vagabundeaba pola miña libraría lucense preferida cando volvín a reparar naquel tomo groso de cor azul celeste que xa me chamara a atención nun par de ocasións e que estaba alí arriba de todo, coma un chisco fóra da vista. O apelido da autora era Supervielle e non puiden evitar comentarlle a Rosa, profesión libreira de postín, que cando había poesía por medio ese apelido era unha garantía, mesmo sen abrir o libro.

Non me equivoquei e disfrutei duns días de lectura excepcionais, que agardo que vostedes podan compartir animados por estas liñas. Tras unhas semanas de ensaios, era hora de chegar a un oasis poético, aínda máis se temos en conta que a cuestión da ficción, agás polas reedicións, non parece ir a mellorar moito, tampouco entre este final de 2013 e o principio de 2014. Volvendo ao noso, este descanso en verso vén dado pola lectura atenta de “Al margen”, a poesía reunida en edición bilingüe (español e francés) de Silvia Barón Supervielle, prima irmá do poeta Jules Supervielle, publicada por Adriana Hidalgo editora, selo cordobés, pero da Córdoba arxentina que de cando en vez deixa en España alfaias xeniais coma esta ou aquela tradución de “Inventing Ireland” que xa vai para anos nas miñas estanterías.

Durante os meus estudos, Jules Supervielle era unha presenza constante, e o mesmo se pode dicir desta poetisa. Un deses casos límite que os estudantes de Literatura Comparada odiamos porque poñen en solfa os criterios para determinar o que é un autor nacional. Silvia Barón naceu e foi criada na Arxentina, polo tanto nun país e nun entorno hispanofalante. Pero a súa familia educouna en francés (a lingua na que escribía Supervielle), o mesmo que a familia de Borges educou ao pequeno Jorge Luis en inglés. Aos 25 anos marchou a París e comezou a vivir na “súa” lingua, pero sempre cun pé no español polas súas traducións. Nas súas declaracións nunca se declara unha escritora francesa, pero os seus poemas están nesa lingua. E nesta edición son traducidos, en moitas ocasións pola mesma autora, e atopamos que a súa sonoridade e os seus ritmos teñen, como ela mesma, un pé en cada lingua, en cada ribeira do océano Atlántico.

Os vellos seguidores desta columna xa saben da miña debilidade por unha poetisa arxentina, Alejandra Pizarnik, de traxectoria que podemos asimilar á de Barón, tanto na viaxe ata esa meca sesenteira que era a capital francesa como na forma poética, xa que as dúas beben de Antonio Porchia, do haiku e dunha condensación que entronca cun esencialismo total nos contidos. Por sorte, Silvia Barón puido evitar o incómodo feito de drogarse compulsivamente (as imaxes derivadas do LSD en Pizarnik son espectaculares) e o aínda menos recomendábel de desexar a morte como fuxida deste desesperante mundo. Así, a súa actividade poética chega ata o mesmo 2013, no que recibiu premios internacionais como o “Jean Arp” de Estrasburgo.

A poesía de Silvia Barón Supervielle entra dentro do que podemos chamar, seguindo a Juan Ramón, poesía pura. Desprovista de adornos e barroquismos, directa á imaxe, cun contido de grande profundidade ontolóxica e unha concisión total, que non se modifica co paso das décadas, en consonancia coa citada influencia do haiku. Como se nos informa nas notas aclaratorias sobre as primeiras edicións, moitos dos libros eran pezas de coleccionista nos que a poesía estaba acompañada, por exemplo, de gravados, que reforzaban ese contido. A autora nunca se move do camiño, nunha traxectoria de continuo pulido das imaxes. A enunciación poética, sempre ligada a un eu que semella fortemente problemático, consegue tocar a fibra sensíbel: como lector desprexuizado, nada me gusta máis que que unha voz dun poema poña letras ao meu pensamento ou sentimento. A fondura de Barón consegueo en numerosas ocasións, e de seguro pode facelo con todo aquel que poda entregarlle unhas horas de lectura.

Os idiomas e as traducións normalmente non demandan máis ca un breve comentario. Neste caso habería que extenderse un chisco máis, dado que o bilingüismo da edición vén acompañado do relativamente raro fenómeno da autotradución (só nalgunhas das obras contidas), realizada cunha habilidade fantástica. O feito de que esteamos ante unha edición bilingüe ten tamén unha consecuencia a nivel editorial que, neste caso, si perxudica a lectura e mesmo a primeira impresión do libro. Este tipo de obras edítanse adoito nun formato de tamaño suficientemente grande como para que se podan ver as versións enfrontadas dos poemas. Non sucede aquí: temos na man, coma Jabes, un libro de pequeno formato, e en ocasións faise incómoda a tarefa de comparar orixinal e tradución. Tamén chama a atención o grande número de páxinas que quedan practicamente en branco, cheas só con dous ou tres versos en francés.

Xa dicía anteriormente que me gusta que un poema exprese o que sinto. Tamén me gusta saber que poderei recorrer a ese poema sempre, agochado entre millóns de gotas de tinta nos meus anaqueis. Silvia Barón nunca caerá, polo tanto, no “olvido cercado de silencio”. E, como medio de coñecemento, dun saber esotérico quizais, moitas veces non sobre o mundo senón sobre un mesmo, nunca a poesía debería caer no esquecemento nin ser relegada a cenáculos extravagantes ou medievais.

Eu cando era pequeno tiña principalmente tres xoguetes. Había un cento máis, claro, pero os que lembro con máis agarimo eran eses tres. Un xilófono, miña irmá pequena (si, era o xoguete máis divertido que había; e eu para ela igual, matino) e un atlas. Aínda está na casa de meus pais, ao lado do televisor. Artesanalmente forrado por miña nai para que non se desgastase e sorprendentemente ben conservado se temos en conta o tute que levou. Meus pais dábanme unha libreta e alí pintaba eu bandeiras, copiaba ou calcaba mapas… E cando se me cansaba o pulso, lía; as detalladas e individualizadas fichas de cada país. Sen ser quen de establecer relacións, pero si de memorizalo todo. Caeu o muro e os colores eran igual de atraíntes, pero aquilo xa non había por onde collelo, a menos que un pretendese explicarlle aos nove anos á profesora de Sociais que a República Democrática de Alemania seguía existindo.

Mantiven un interese pola xeografía e a xeopolítica que volco de seguido nos meus artigos. De feito, a cartografía e a súa historia aparecen como factor en case que calquera actividade que realizo. No seu momento, por exemplo, dediquei moitas noites ao visionado da miña serie de televisión favorita xunto a “The Wire”: “El Ala Oeste de la Casa Blanca”. E unha das miñas escenas preferidas ten que ver cos mapas. Un mapamundi, ata ese momento, era simplemente iso para min. E o mesmo para a Secretaria de Prensa Cregg e para Josh Lyman, un modelo para min. Pero uns amabeis señores presentábanse ante a Casa Branca para explicar que os mapas estaban equivocados porque non ofrecían a imaxe “real” dos continentes. Por exemplo, Groenlandia usualmente ten un tamaño similar a África cando esta é, na realidade, catorce veces menor; e Europa soe estar no medio cando debería estar moito máis ao norte. É o que se coñece como a proxección de Gall-Peters.

Así pois, cando atopei “En el mapa. De cómo el mundo adquirió su aspecto”, de Simon Garfield, que publica a Editorial Taurus, non dubidei nin por un segundo. Tiven sobrada recompensa. Estamos ante unha obra que mestura á perfección entretemento e información dentro dun formato accesible tanto en linguaxe coma en extensión. Tras unhas semanas nas que só aparecían por aquí libros moi contundentes, temos un que sen os apéndices a penas pasa das catrocentas páxinas, que dada a temática, están de continuo aderezadas cunha enorme carga gráfica en forma de gravados e fotografías.

Un aspecto que resulta especialmente destacábel é a versatilidade que amosa Simon Garfield. Os coñecementos que insinúa nalgunhas partes fan pensar que podería ter construído este traballo como un árido traballo de cartografía (nomeadamente a renacentista) e museística, cun pequeno excurso quizais para poñer picante coa axuda das dúas grandes intrigas que rodean ás obras de arte: os fraudes e as subastas multimillonarias. En lugar disto, atopamos unha obra que se ramifica acollendo todo tipo de análises de tipo tecnolóxica, mapas menos convencionais e disquisicións histórico-científicas de primeiro nivel.

A tecnoloxía revoluciona todo e os mapas foron un dos elementos que máis cambiaron nestes anos. Eu son moi de preguntarlle aos paisanos aínda, tendo en conta que lugares coma Chao do Monte ou A Tapada non aparecen nos GPS. Pero hai que recoñecer que en cidades ou en traxectos longos o trebello é unha marabilla. Garfield conta a súa historia, o seu funcionamento e a súa razoábel evolución, que liquidará de todo os enormes mapas en papel. Pero non queda aí co tema da tecnoloxía: un capítulo sorprendente (alomenos para o que esto escribe) foi o dedicado ao mundo dos mapas nos videoxogos, que demostran a capacidade de insertar a cartografía no mundo do entretemento e mesmo de crear a partir dela un xénero (os xogos de rol con percorridos abertos) de grande éxito comercial.

A anécdota que relataba hai unhas liñas amosa o divertido que pode ser o tema dos mapas cando un sae do convencional. A proxección de Peters, segundo se explica, ten as mesmas vantaxes políticas que erros técnicos, e os países semellan estar postos na corda de tender a roupa. O mapa de Vinland é o primeiro no que aparece América, pero é posíbel que nunca se descubra se é verdadeiro ou un fraude. Os mapas dos sucesivos descubrimentos feitos na Antártida non difiren en demasía daqueles que poderían facer vostedes namentres len este artigo, toman unha cervexa no bar e lle explican ao de enfronte cómo chegar á casa da aldea. A descrición da fabricación artesanal de enormes esferas, como a que o goberno USA lle regalou a Churchill en 1942, ten un indubidábel atractivo literario. En fin, estes episodios conseguen dar un grande ritmo á narración.

E cando Garfield ten que mergullarse en temas máis complexos, mantén o nivel. As descricións de cómo Eratóstenes mediu o diámetro da terra coa axuda só dun gnomon, ou de cómo Ptolomeo ou Mercator facían os seus cálculos non desmerecen ao resto da obra a pesares da complexidade inherente ao asunto. E tampouco o fai a miña explicación preferida sobre a cartografía histórica: o por qué América recibiu o nome de Vespucio no canto de recibir o de Cristóbal Colón. A culpa foi doutro xeógrafo chamado Waldseemüller. E a historia ten o seu aquel: moitas veces, unha vez metida a pata, xa non hai maneira de sacala. En 1507 Waldseemüller bautizou o continente, e en 1513 recoñeceu o seu erro e atribuiu o descubrimento a Colón. E así os inexistentes dracones deixaron paso ao inexistente Amerigo. Cousas que descubrir nos mapas.

Hanme permitir vostedes que comece hoxe facendo unha reflexión que non sexa de carácter biográfico ou persoal senón política e social. Tras a sentencia xudicial referente ao afundimento do Prestige, só podo concluír que este país necesita unha limpeza que só pode atopar os seus referentes na literatura clásica, naquel traballo de Hércules que consistía en limpar nun día as cortes de Augías, que estaban cheas dun gando ao que os deuses outorgaran inmunidade contra as enfermidades. A cantidade de esterco era tan enorme que semellaba imposíbel facelo, pero o heroe desviou un par de ríos por medio dun canal e a auga arrastrou a merda.

Como din diversas webs humorísticas, os xuíces están entre condenar ao mar ou ao barco. Algunhas portadas supoñen un insulto para o pobo galego. E no colmo da confusión, atopo aos meus comentaristas preferidos: os que mesturan a sentencia que abolía a doutrina Parot (unha aberración xurídica ata para un profano e unha mostra da miopía da caste política da transición), tomada por un tribunal con moitos maxistrados de xeito aséptico con estoutra, que semella ser unha mostra máis da incapacidade do sistema xudicial español para dar resposta ás demandas dos cidadáns. Iso si: o recurso á moralidade por riba da lei igualao todo a nivel rúa, e tan contentos.

Todo isto cáeme no medio dunha lectura que non resulta precisamente entretida pero si moi instructiva, sobre todo á hora de que estas Gotas cheguen a ter unha liña editorial en base aos comentarios dos seus discretos lectores. Hai unhas semanas defendemos o Estado de Benestar e un par de atentos lectores sinalaron a relación destas políticas co “ben do Imperio”, en palabras de Fontana. Nun breve apunte déuselles a razón parcialmente. Agora, coa lectura de “Transformar el mundo”, de Neil Davidson e publicado pola imprescindíbel editorial Pasado & Presente, ábrense novas vías para o debate, que van máis lonxe do marco posterior á Segunda Guerra Mundial.

Unha primeira apreciación que hai que facer sobre a obra é a de que se enmarca dentro da tradición historiográfica do marxismo inglés. Os menos atraídos polo asunto sorprenderanse da puxanza do PCGB, pero o comunismo british deu algún dos mellores productos intelectuais do século (a triloxía de Hobsbawm sobre o século XIX e, sobre todo, “La formación de la clase obrera en Inglaterra” de E.P. Thompson, recentemente publicada en España por Capitán Swing. Isto sen esquecer as marabillosas historias de espionaxe de Kim Philby e, sobre todo, Anthony Blunt: espía comunista dirixindo a Pinacoteca persoal da Raíña.

Davidson, por desgracia para o lector, non conta co verbo fácil do recentemente finado Hobsbawm e pon nas nosas mans un ensaio de enorme interese pero de linguaxe críptica para o non iniciado e dunha complexidade que en verdade contrasta, por exemplo, coa obra de tema similar de Antonio Escohotado que aparecía por aquí hai un mes. A pesares de todo, a asombrosa erudición do autor remata por compensar a aridez dalgunhas partes, e iso que nalgúns puntos sorprenden as decisións metodolóxicas tomadas. Se tomamos (eu fágoo) a Kolakowski como referente do estudo da historia do marxismo, sorprende que o que para o autor polaco é “o fracaso” para Davidson sexa “o marxismo clásico”. Dende un punto de vista profano, resulta difícil defender o clasicismo dunha corrente corenta anos despois do pasamento do seu principal teórico.

Tamén é complicado resumir nunhas poucas liñas as teses do autor. A obra destaca máis polo analítico que polo programático (como debería suceder en todos os libros deste tipo e non sucede decote). Malia todo, a fondísima análise do concepto de “revolución” (neste caso sen o adxectivo “burguesa”, problematizado ao longo do traballo) permite extraer unha conclusión: a pesares do final da era das revolucións burguesas -constatábel-, aínda poden existir camiños que se afasten do capitalismo neoliberal. Podemos chegar ás barricadas.

De feito, volverei sobre o estado de benestar para explicarme. Os meus lectores “don cicuta” expuñan a teoría “clásica” de que o estado de benestar foi un invento dos Aliados para deter o comunismo e as súas vantaxes sociais. Pero se asumimos (e podemos facelo) que unha das razóns para o fracaso das revolucións era a falla de condicións axeitadas, ou sexa, a ausencia dun proletariado ergo dunha burguesía (evidente na Rusia zarista e precapitalista), atopámonos ante a paradóxica posibilidade de que a revolución só sexa posíbel nunha sociedade semellante á actual. Perspectiva teórica alomenos ilusionante, dadas algunhas das situacións antes comentadas, pero que acaba por non semellar moi ancorada no noso día a día.

Pasado o “marxismo clásico”, Davidson afronta as críticas revisionistas, que dan pé a desmontar parte das simplificadoras teorías de Popper ou Hayek e mesmo a tratar de responder se é posíbel pensar aínda na revolución permanente no hemisferio sur, mesmo con excursións ao modelo híbrido cara o que parece caminar a xigantesca economía chinesa, disposta a utilizar polo que se ve a estratexia de portos abertos… de regreso ao século XIX, malia que sen o encanto dos “55 días en Pekín”.

As cousas non andan demasiado ben a este lado do Paraíso capitalista. E visto que non acabamos de atopar moitas solucións na xustiza nin (risas enlatadas) na política. Así que unha alternativa é, como xa dixemos, a das barricadas, aínda que só sexan ideolóxicas e literarias, como as que ocupa Neil Davidson coas súas obras.

Nas próximas semanas, esta columna vai falar moito de xeografía e nacionalidades, e polo tanto de nacionalismos. Non é culpa só do que isto escribe, senón dos selos editoriais, que están a sacar unha boa cantidade de libros sobre mapas (curioso, como veremos de hoxe en sete días) e sobre a nación española. Aínda non abrín o libro sobre España mais recoñezo que teño xa un prexuízo difícil de arrincar: o de que a importancia nominal de Castela (enténdase este contexto de xeitos amplo, os que estudaron antes da LOGSE xa me entenden) non é máis ca un exercicio de compensación libresca fronte a histórica realidade que España sempre mirou cara os mares en lugar de cara o centro. Tartessos, Cádiz, Sagunto e Cartago-Nova deixaron paso a Barcelona, Valencia e Mallorca e estas á súa vez a Sevilla e Cádiz de novo.

Esta idea non naceu no baleiro senón en moitas tardes de estudo, e pode ser discutida por fenómenos como a Mesta. Dito isto, a lectura de obras de carácter enciclopédico, internacional e transversal dá soporte sobrado ao que a sosteña. Un volume deste tipo é “El gran mar”, de David Abulafia, unha historia humana do mar Mediterráneo dende a mesma chegada dos humanos ata hoxe mesmo. O autor é catedrático de Historia en Cambridge e, a xulgar pola detallada descrición ofrecida en certos puntos da obra, descendente dunha familia de xudeus sefarditas (ou sexa, españois) que coas súas accións e viaxes contribuíron a dar forma a ese pequeno universo multiforme que vai de Barcelona a Beirut e de Venecia a Alexandría.

Como un é galego e moi galego, aquelo do “mare nostrum” non lle acabou de acaer  cando o estudiaba. Píllame moi lonxe, non o vin de preto ata ser un adulto e as paisaxes mediterráneas non se atopan entre as miñas preferidas. Dito en poucas palabras, para min Barcelona é unha cidade sen mar.

Pero que considere o mare como “vostrum” no canto de “nostrum” non implica que falte interese intelectual na forma en que esta canle de augas tranquilas (en comparación co bravo Cantábrico, por exemplo) sostivo a economía e a cultura dun continente dun xeito que, por razóns xeográficas, nin o Báltico pode igualar. Persas, gregos, cartaxineses, romanos, árabes xenoveses e moitos máis pobos mantiveron contacto saltando de costa en costa e illa en illa para construír unha cultura moi particular.

Dende o punto de vista libresco, falar do Mediterráneo é enfrontarse de modo inevitábel á pantasma de Fernand Braudel. Aínda que a súa obra só fale da “época de Felipe II”, o uso dun método que atendía á “longa duración” permítelle abarcar boa parte da historia do mar. Abulafia acada un enorme éxito no combate ao poder encontrar o equilibrio entre unha materia amplísima, unha boa selección das efemérides e as correspondentes explicacións de tipo económico, xeográfico ou comercial. Aos amantes da historia como anecdotario esto último non lles soe agradar, pero segundo pasan os anos un vai aprendendo a apreciar esa información no que vale.

Outro aspecto a destacar é a grande habilidade do autor para seguir só os ríos que van a desembocar de modo inmediato na súa temática. Grazas a isto pode limitar o obxecto de estudo. Non teño dúbidas de que a partires dunha historia do Mediterráneo podería falarse de asuntos internos coma a xa citada Mesta, as feiras medievais das cidades francesas ou as reformas relixiosas tridentinas. Abulafia contense e limítase coma o mesmo mar, e así consegue unha extensión axeitada e un grande ritmo narrativo.

Á hora de xulgar o seu traballo, vemos un manexo extraordinario da bibliografía máis acaída para cada período: traballos arqueolóxicos antigos que demostran as primitivas conexións comerciais entre Fenicia e outras zonas; fontes documentais directas para as épocas máis grafomaniacas; os minúsculos fragmentos de papel con fins comerciais das genizas, que non podían ser destruídos porque en todos había unha combinación de letras que debuxaban o nome de deus. A orde cronolóxica era practicamente inevitábel, pero sorprende o feito de que os periodos non se acomoden ás máis convencionais divisións senón a unhas máis adaptadas. Se teño que poñer un pero sería o de que eu tería interrumpido o traballo, por razóns simbólicas, o día 9 de setembro de 1922. Ese día a cultura grega, despois de 2.500 anos, desapareceu de Asia Menor coa toma de Esmirna. Os acontecementos da Segunda Guerra Mundial ou as Guerras Árabe-Israelís xa tiñan actores externos. Chipre nos setenta non deixou der ser un epílogo ás masacres de 1919 e 1922. Agora mesmo o Mediterráneo é unha poza, no medio das inmensidades do mundo globalizado.

Falando de mapas, hai por ahí unha páxina web con 40 que “non che ensinaban na escola”. Un deles amosa o centro de gravidade da economía dende o ano un. Hai que entender a súa confección, pero pódense quedar co dato de que en 1500 ese centro estaba na latitude de Valladolid, Lisboa, Estambul e Nápoles (grosso modo). Agora mesmo vai cara o Sur despois de tocar teito ao Norte entre 1990 e 2000. No Mediterráneo naceron o monoteísmo, o comercio inter-nacional ou a contabilidade. Foi o centro do mundo pero escolleu uns deuses equivocados, coma di certo nomeado académico con grande razón. Agora os seus países son PIGS (ben, sen o i queda mellor) e as súas illas non son famosas por implacabeis asedios (Malta), batallas sen cuartel (arredores de Lepanto) ou médicos famosos (Quíos) senón por seren trampolín dos que buscan unha vida mellor… lonxe das augas do Mare Nostrum, lonxe das augas de Lampedusa.

Como xa saben ou supoñen despois de tantos anos e artigos, un servidor é en último termo un polemista. E en ocasións un daqueles que representan o espírito da contradición. A sorte levárame ata o día de hoxe a non traer a esta columna un dos temas que máis teño discutido e que meirandes enfados levantou no meu círculo de amizades intelectuais: o conflito israelí-palestino. Podo facelo agora grazas á reedición dun clásico, “La cuestión palestina”, do polígrafo Edward Said, na editorial Debate.

Antes de continuar, teño que aclarar que son unha desas persoas que en nada tende ao maniqueísmo. En moi poucos argumentos os bos son moi bos e sono para sempre e os malos moi malos sen remisión. O debate xeopolítico e histórico, en concreto, é por definición coma o deus romano Jano: bifronte. Isto non implica que, coma un John Stuart Mill calquera, me manteña na mera exposición, como se verá.

Aplicada esta premisa ao debate que nos ocupa, e entrando xa de cheo ao libro, convén recoñecer que a orixinal publicación da obra de Said (en 1979, xusto despois dos acordos de Camp David) fixo posíbel que se comezase a ver en Occidente a problemática do pobo palestino cun maior grado de ecuanimidade e mesmo simpatía. Ata ese momento a identificación xeral e automática era a de palestino con terrorista, unha demonización absoluta.

Edward Said era o home máis axeitado para levar a cabo esta tarefa. Fondamente palestino no seu corazón, tivo que abandonar a súa terra en 1948 tras a creación do estado de Israel. “Grazas” a isto puido educarse ao xeito occidental e rematou converténdose na bandeira intelectual do post-colonialismo e construíndo toda unha teoría cultural acerca da alteridade, das visións e imaxes do que está na periferia visto dende o que está no centro. Como bandeira da intelectualidade palestina, promoveu un acercamento á cultura xudea, distinguíndoa claramente do “sionismo”. Froito dos seus esforzos recibiu, entre outros, o Príncipe de Asturias da Concordia na compaña de Daniel Barenboim, director de orquestra arxentino e xudeu.

“La cuestión palestina” é unha obra que se conta entre o mellor da bibliografía do tema. E tendo en conta que defende á parte máis débil e, agora mesmo, á parte máis popular, moitos lectores atoparán avais para discutir intelectualmente sobre o tema. Dito isto, estamos ante o que se podería denominar unha peritaxe de parte. O mesmo Said non o agocha, e xa dende as primeiras páxinas deixa claro que non falará de terrorismo porque a equivalencia terrorista=palestino xa está moi estudada. En toda a obra non hai a penas referencias aos actos terroristas levados a cabo por palestinos, e namentres se fan continuas referencias ao repugnante pasado terrorista de Menahem Begin, non se atopa ningunha, por exemplo, ao forte apoio a Hitler ofrecido por Amin al-Husayni, Grande Muftí de Xerusalén e, casualidades da vida, familiar directo de Yaser Arafat. O mesmo cabe dicir dos sucesos acaecidos durante os anos 70.

Máis curioso aínda resulta o seu xuízo sobre diversas causalidades. Que practicamente ningún sector da poboación israelí recoñeza o sufrimento do pobo palestino é culpa do sionismo; agora ben, que practicamente ningún sector da poboación palestina poda dialogar con Israel non é culpa dos palestinos senón… do sionismo. As ocupacións de terreo israelitas son glosadas por extenso, pero ata máis alá da páxina duascentas non atopamos unha soa referencia (e só unha nese momento) ás inocentes intencións de Gamal Abdel Nasser de “arroxar a todos os xudeus ao mar” no momento da fin do mandato británico. Ata un historiador nada sospeitoso como Ilan Pappé recoñece que se nas semanas que seguiron á independencia os países árabes tivesen vencido, o pobo xudeu teríase enfrontado a un segundo holocausto e, dada a poboación alí establecida, pódese afirmar que a xudería europea tería desaparecido da faz da terra.

Non só nalgunhas críticas a Israel ofrece Said unha visión sesgada (malia que lóxica e xustificábel). Os fragmentos dedicados a Arafat, á OLP e á presunta ilustración do pobo palestino non poden menos que verse, co paso dos anos, como parte dunha idealización. O carisma do rais non pode ser negado, pero Said agocha as sombras que xa entón rodeaban ao personaxe, acusado de ser excesivamente personalista e oscurantista. Arafat creou un goberno tan corrupto nos xa autónomos territorios ocupados que o seu propio pobo lle deu as costas. ¿Para unirse á alternativa creada polo propio Said, Al Mubadara, democrática e reformista? Non. O “ilustrado” pobo palestino, tan intransixente como os colonos invasores sionistas, botouse en brazos de Hamas, grupo terrorista que ten como primeiro punto do seu programa existencial… botar aos xudeus ao mar.

A cuestión é espiñenta. Said era un home de gran valía intelectual e con ese intelecto fixo esta encendida defensa do seu pobo que conseguiu en boa medida equilibrar a imaxe dos palestinos en occidente. Co que non contaba supoño é con que, vintecinco anos despois do seu libro, os dous pobos e os seus gobernantes aínda estivesen homenaxeando a Goya naquel “Con razón o sin ella” de “Los desastres de la guerra”, seguido como é sabido de “Lo mismo” pero cos papeis cambiados. Palestinos e israelís necesitan máis Saids… e que agora abandonen as trincheiras –neste caso tamén as académicas– para acadar unha verdadeira paz, que persoas coma min nunca coñecimos.

Os que estudamos Historia da Literatura, non ou noutro momento, tivemos que atoparnos con concepto de “xeneración” e a problemática que suscita, dende  súa mesma creación da man de Julius Petersen. Agás contadas excepcións, as agrupacións feitas baixo eses criterios resultan a longo prazo forzadas e a taxonomía queda sustentada por unha especie de leito de Procusto no que se corta todo o que sobresale (por heterodoxo).

Pero se hai algo que resulta máis incoherente có método xeneracional son… as tentativas de destrución das agrupacións en xeneracións e as ideas que arredor delas se teñen configurado. Esta semana traemos un caso que amosa estas ironías, alomenos nalgunhas das súas partes. Trátase da obra “Voces airadas”, de Juan Cano Ballesta, e nela trátase de amosar “a outra cara da xeneración do 27”. Publica Editorial Cátedra.

O grupo do 27 quedou como prototipo do método de estudo anteriormente citado na literatura española, superando á xeneración do 98. Autores asociados á vangarda (sen poñer demasiadas etiquetas suplementarias a este concepto), de idades parellas, vinculados a tempos e lugares concretos (o centenario de Góngora en 1927 e a Residencia de Estudiantes), catalizados baixo a figura maxisterial de Pedro Salinas e, tras a Guerra Civil, representantes no exilio da alta cultura española. A partires destes feitos maiormente extraliterarios, desenvolveuse un patrón que unificaba á xeneración no estilístico, facendo referencia ao seu esteticismo, a unha temática afastada da poesía social, co paso do tempo máis depurada na liña da poesía do coñecemento e cuns recursos formais non pertencentes á tradición máis clásica (sonetos, alexandrinos, rimas consonantes…).

O establecemento como xeneralidades destas características non implicou nunca, para os que estudamos o 27 en profundidade, que todos autores e obras se acomodaran a elas. Ningún dos especialistas sobre a época tiñan ou teñen tal cousa en mente. Os poetas do 27 eran uns estetas, pero con pouco máis de trinta anos Rafael Alberti xa era un combatente coa pluma; tomaron a bandeira de España no exilio, pero Aleixandre (por enfermidade), Dámaso Alonso (por conveniencia) e Gerardo Diego (por convicción) quedaron na España franquista; e a meirande parte dos poetas racharon coas formas tradicionais, pero os estudantes españois entraron en contacto co 27 ata hai ben pouco co “Romancero Gitano” de García Lorca, que usa a forma non estrófica por antonomasia das literaturas peninsulares, o romance octosilábico.

Juan Cano, en certo modo, trata de “epatar” cun título que non se corresponde co contido, por hiperbólico. É moi acertado dedicar un libro a un detalle diferente sobre calquera grupo literario, pero falar de ira asociada ao 27 non semella moi apropiado, e moito menos dedicando un capítulo a cada un dos autores máis coñecidos e recoñecidos. Un título máis matizado sería máis acaído para un libro que, rascando ata o fondo, non amosa máis que duascentas páxinas desa “outra faciana”.

E é que indo autor por autor, en moitos deles é sinxelo atopar crítica social, moi propia da época, pero non ira no estricto sentido do título. Todo aquel lector de Lorca enfrontou as súas críticas á situación de xitanos e negros (“Romance de la Guardia Civil española”), mesmo á situación das mulleres no seu tríptico teatral, mais en ningún deses libros se atopa furia. O existencialismo de Dámaso Alonso en “Hijos de la ira” é dramático pero non desbordado. E, postos a pedir investigacións que amosen ira, sería este o lugar para incorporar aqueles poemas de Gerardo Diego exaltando a guerra e á División Azul que nin o mestre Rodríguez Puértolas puido atopar. Pedro Salinas ou Claudio Guillén son a antítese dunha voz poética indignada ou alporizada. E xa non falemos de Vicente Aleixandre, poeta da meditación e a enfermidade (como diciamos antes, non puido emigrar a causa dunha tuberculose renal), ao que é difícil atopar con voz exaltada en “Sombra del Paraíso”.

E dito todo isto, sinalados os erros, é de xustiza sinalar o bo traballo de escolma do autor e a súa capacidade para trasladar unha versión menos estudada polo realmente tanxencial da poesía española a partires do 1920 no seu grupo máis representativo. O primeiro capítulo, coa recuperación do relativamente descoñecido José Moreno Villa, marca o ton de seria investigación, síntese na exposición e exemplos ilustrativos. Os capítulos dedicados aos, quizais, dous poetas máis comprometidos da xeneración, o xa citado Alberti e o decote minusvalorado Emilio Prados, teñen un grande ritmo e amosan unha faciana que trasloce a verdadeira carraxe das voces poéticas de ámbolos dous. Á marxe do comentado respecto ao criterio de valoración, os capítulos de Salinas, Lorca, Aleixandre ou Guillén deixan un poso de fonda reflexión e abren a fiestra á lectura dos autores, quizais na procura de dar ou quitar razóns a Cano Ballesta como aquí estamos a facer.

A modo de conclusión e de advertencia precautoria a un tempo, temos que sinalar que nin o autor nun o crítico afrontan a lectura da poesía como un exercicio de utilidade. Polo autor non vou falar. Por min, direi que non me vou a poñer becqueriano e trascendental co asunto da lírica, pero si teño que sinalar que a arte funciona baixo criterios diferentes a outras actividades humanas. A súa utilidade e fornecer alimento espiritual ao ser humano, o mesmo cá relixión só que sen guerras e masacres. Á fin e ao cabo, os mellores poetas sociais adoito son, simplemente, os mellores poetas.

Hai unhas cantas semanas trouxen a esta sección certa obra sobre correntes políticas do século XX. Malia que pola Rede non tivo moito impacto (penso que vou camiño de ter a bitácora menos comentada da historia), algúns amigos e compañeiros de fatigas si me fixeron chegar as súas observacións. Todas no mesmo senso: fun moi riguroso coa falla de unidade das esquerdas e teño unha visión extremadamente indulxente do “Estado de Benestar”, que para os meus amigos non é outra cousa que a lambetada que os ingleses inventaron para deter o avance do verdadeiro benestar, que proporcionaría o marxismo-leninismo.

Non é este lugar para fondas discusións sobre a fundamentación política e ideolóxica de políticas no eido da saúde, a educación e outras necesidades básicas do individuo, e menos se temos en conta que Bismark foi o primeiro en implementar políticas neste senso. É probabel que teñan razón eles. O caso é que isto me deu para procurar algúns libros acerca da historia do que podemos agrupar no grande bloque da “esquerda”. Á espera de que algún valente se decida a retraducir a Kolakowski e ante a imposibilidade de acceder de moso inmediato á monumental “Historia do pensamento socialista” de Cole, atopei “Los enemigos del comercio”, de Antonio Escohotado, na Editorial Espasa.

Escohotado é todo un personaxe dentro do ensaísmo español. Licenciado en Dereito e Filosofía, acadou o doutoramento cunha tese sobre Hegel, o que calquera lector do mestre de Jena, Heidelberg e Berlín pode apreciar como unha fazaña de primeiro orde. Nembargantes, a súa fama chega coa “Historia general de las drogas”, enciclopédica obra que tivo o seu xerme co cárcere (o autor foi detido por posesión de cocaína). Tras converterse nun mestre nese campo do coñecemento, abandonouno por completo e volcouse na economía. A obra que presentamos hoxe é a segunda parte dunha triloxía. Aproveitamos para solicitar dende esta humilde columna que os barandas de Espasa esperten e reediten a primeira parte, publicada en 2008, máis que nada para aproveitar o efecto arrastre.

“Los enemigos del comercio” é, esencialmente, unha historia da eclosión do comunismo como movemento político. Se no tomo primeiro desta “Historia moral de la propiedad” Escohotado falaba do comunismo como idea xenérica, neste segundo vemos como a partires da Revolución Francesa xorden distintas liñas de pensamento e actuación encamiñadas á destrución do Antigo Réxime e as desigualdades que este xeneraba. Só nun punto, e ben interesante por certo, se afasta o autor desta liña de traballo: ao estudar o desenvolvemento das prácticas comunitarias entre as distintas sectas que emigraron aos Estados Unidos dende o XVII.

Dous trazos son moi salientábeis no traballo de Antonio Escohotado. O primeiro, a súa ecuanimidade. No tratamento dun tema polémico, estudando autores que se esnaquizaron entre si (non hai maior carraxe ca desatada entre unhas faccións socialistas e as rivais) e que posteriormente foron á súa vez mallados tras a caída ideolóxica do marxismo, o autor permanece distantemente aséptico, malia que asemade poda valorar os acontecementos e as actitudes dos protagonistas da historia. O segundo trazo destacado é a súa erudición, verdadeiramente oceánica e expresada tanto no texto principal como nun completísimo e moi entretido complemento en forma de notas. O máis frecuente é que nunha lectura rápida se salten eses complementos: se o fixesen neste caso, perderían as mellores partes da obra.

Ecuanimidade e erudición non deixan de ser, no fondo, un complemento da rigurosidade e claridade da obra. O desenvolvemento da esquerda, dende a súa posición espacial na Convención no París revolucionario ata que o Aurora remontou o río Neva e apuntou cos seus canóns ao Pazo de Inverno, con pasos previos pola revolución industrial e os traballos de Karl Marx, está marcado polas divisións. Unhas divisións que en ocasións son sinxelas de ver (o socialismo cristián non pasa de ser unha incoherencia propia do proto-laborismo británico e o posibilismo dun Bernstein ou un Jaurés tampouco ten moito aquel) e noutras moi complexas, sobre todo cando se mesturan elementos doctrinais, económicos e de resentimento persoal. De feito, o relato das relacións entre Bakunin e os marxistas na Primeira Internacional semella peza quevedesca. Escohotado consegue con verbo sinxelo explicar nocións moi complexas con éxito.

O problema dunha obra tan interesante é que abre moitas cuestións e deixa respondidas poucas. Historiar un concepto non significa definilo nin adaptalo á realidade cotiá. Así pois, non podemos atopar un paradigma de xuízo sobre a propiedade na obra. Non parece que os medios para conseguir una redistribución da riqueza tiveran moito éxito, nin tampouco que Marx tivese moita razón no que Engels puido descifrar de Das Kapital. Agora mesmo o persoal está moi apegado ás posesións (eu de primeiro) e as utopías de autorrenuncia non parecen moi viabeis. Pero bueno, ao mellor estou equivocado e todo cambia. Hai uns días, nunha foto deste mesmo xornal, unha señora con vestido vermello e puño en alto cantaba (supoño, que o pé non incluía detalles) a “Internacional”. Ao mellor a estas alturas da película, tal e como está asunto, a algún lle dá por reivindicar que cada un aporte segundo as súas posibilidades e a cadaquén se lle dea segundo as súas necesidades. En Escohotado vemos que fundamentación teórica non falla. E cousas peores se viron e se ven de día en día.

Actualmente os críticos somos uns brandos, convén recoñecelo. Por unha banda, case que todo o gremio respecta a –estúpida- norma xornalística que vén a dicir que “can non come can”. Por outra, todos estamos imbuídos do que podería chamarse “urbanidade literaria” e facemos ver o noso disentir coa calidade dunha obra ben pola mera omisión ben pola sutil crítica. No canto dunha boa estocada, paradas de esgrima. Por último, a mercantilización literaria fai que unha crítica negativa a unha obra de determinado grupo/autor poda custarlle o pescozo laboral ao ousado. E os articulistas literarios tamén comemos. Pouco, que somos de tipo fino, pero de aire non vivimos.

Claro, que sempre hai disidentes. Uns moderados (un servidor, como verán nunhas liñas) e outros que toman o asunto como unha guerra á que marchan cun chisqueiro, unha lata de gasolina e un cacho de corda para que os deudos tiren do corpo cando rebente. Destes, eu saquei os dentes coa xente de “La Fiera Literaria”, aos que admiro con fondura. Gardo con agarimo unha cantidade de panfletos inxente nos que aprendín a xulgar criticamente aos “grandes” autores da novelística española actual. O seu método de “crítica acompasada” ten a ben demostrar que, sen saber escribir en bo español, o que se entende por usar con propiedade a sintaxe, a morfoloxía e o María Moliner, malamente se pode ser un novelista decente. E algún nin escribir con xeito sabe.

Un problema grave acerca da crítica que se exerce sobre estes autores é a falta da máis mínima perspectiva. Aínda vivos e desenvolvendo unha obra que destaca sobre todo polas cifras de vendas, son comparados con Joyce, Proust, Faulkner… Nin máis nin menos. E non só nos recursos narratolóxicos senón tamén na universalidade referencial, por exemplo. Un lector de Joyce non pode atopar en Antonio Muñoz Molina nin unha soa motivación para pasar da páxina vinte, se se pon esixente.

E claro, se supoñemos que un autor é excelente e que as súas obras son extremedamente complexas, pois teremos que adicarlle unha edición crítica e anotada. Coma se fose un Quevedo calquera. E alá foi a Editorial Cátedra, habitualmente caracterizada polo seu excepcional rigor, a introducir na venerábel Letras Hispánicas tal edición de “Sefarad”, obra de Muñoz Molina presentada como obra mestra da novela española dos 2000. Atrévome a afirmar que non houbo nunca nesta colección un menor plazo entre a primeira edición dunha novela e a súa publicación coa cuberta negra.

Respecto o traballo de Pablo Valdivia como editor, pero penso que as súas enerxías estarían mellor invertidas noutra cousa. É unha mágoa ver a un profesional esforzarse en facerlle ver ao lector, nota tras nota, o xenio de Muñoz Molina, sinalando cada detalle nimio, xustificando algúns deslices verbais na temporalidade indignos, amosando o que el cre que é un meticuloso traballo de poda do texto, poñendo notas eruditas a conceptos coma “Quinta Avenida” ou “Pirulí”. Semella que o que se busca é editar en idioma español para servir de referencia a estranxeiros. Particularmente, resultan tremendas as anotacións referidas á autoficción.

Porque para os Marías e Muñoz Molina se inventou esa marabillosa ferramenta explicativa. O procedemento vén a ser o seguinte: un escritor ten que crear un mundo ficcional –en teoría­–. Pero o talento para facer tal cousa é escaso en xeral. Polo cal, o escritor español de turno desbota a posibilidade de usar a súa imaxinación e comeza a contar historias de tipo provinciano, na mellor liña do “realismo social”, corrente que vista en perspectiva e comparación coa novela europea ou iberoamericana da época non é máis artisticamente atraínte. En moitas ocasións, historias baseadas en experiencias vitais, o cal é interesante se es Primo Levi e non se es un crítico literario de Lugo, verbigracia. Cando aburres ata as ovellas coa falta de orixinalidade das túas novelas, chega un crítico estupendo e explica o obvio: que toda aquela peripecia introducida nunha novela é ficcional, tivera ou non lugar no mundo empírico. O que fas é “poetizar a realidade”.

“Sefarad” é unha boa novela sobre as traxedias do século XX, en particular aquelas relacionadas co Holocausto e o GULAG, beneficiada polo feito de que a literatura sobre o tema en España era e é moi escasa (a obra de referente de Hilberg costa 110 euros e é un tomo “normal”) e polo engadido e a mestura da Guerra Civil ou a División Azul, fenómenos que enriquecen o relato. Moi posiblemente sobran citas e referencias a outras lecturas: o traballo de documentación substitúe á narración pura. Intertextualidade, fusilamento… Cando o tema se esgota, Muñoz Molina autoficciona, racha co decoro horaciano e a novela pasa a ser un collage infumábel con episodios como o da monxa, en verdade grotesco.

Noutras ocasións utilicei xa o útil concepto de “horizonte de expectativas”, aquelo que o lector agarda dunha obra, en moitas ocasións suxestionado polas críticas, recomendacións ou faixas. A obra de Muñoz Molina non é, nin moito menos, o peor que se leu para esta columna. Simplemente, non pode compararse con Faulkner por moito que o intente un editor-explicador decente ou un coro de turiferarios convintemente aleccionados polo propietario do grupo editor de turno. Se o rei vai espido, dise. Muñoz Molina non vai espido, nin con roupas de ouro, senón como diría Juan Ramón, vestido “de non sei qué ropaxes” que para o bo lector resultan incómodos. Como vostedes (se están aí) han ser menos esixentes ca min, poderán disfrutar con boas historias sobre as traxedias do século pasado.

Penso que nalgunhas ocasións teño comentado a miña completa inutilidade no tema musical. Non teño oído, nin formación nin un gusto verdadeiramente formado. De feito, é imposíbel que teña esto último porque non estou nada “actualizado”. Vale que non escoitara nunca con coñecemento de causa unha canción de Justin Bieber (xulgarei polo hábito do monxe e as zagalas que o seguen a todas partes), pero un meu amigo sinaloume neste verán que non escoitar a un tal Nels Cline viña a ser algo semellante a un pecado. Aprendín moito sobre grupos que non coñecía, pero o literario tira: aínda lembro a súa cara de asombro-compaixón cando lle comentei que o grupo “Mumford and Sons” tiña que recibir o seu nome de Lewis Mumford, estudoso do fenómeno da cidade.

Non son un experto en arquitectura e xeografía cidadá, pero como lector espelido admiro o oceánico coñecemento de Mumford. “La ciudad en la historia”, recentemente publicado pola Editorial Pepitas de Calabaza –un dos meus selos preferidos por ser quen de presentarse a si mesmo como “una editorial con menos proyección que un cinexín”-, é unha magnífica introdución ao tema, que despois pode desenvolverse con obras máis específicas. Entre estas últimas, voulles a recomendar a última de Emilio Mitre, catedrático de Historia Medieval da Complutense, “As cidades na Idade Media”, publicado pola Editorial Cátedra –que si que ten proxección.

A historia das cidades, sobre todo daquelas nas que un vive ou que coñece fondamente, é un tema apaixonante. Lembro cando grazas a Luís Valle, humanista e poeta lugués, puiden coñecer a historia máis recente de Lugo: os proxectos de destrución da muralla, a colonia de Antonio Miño, a idea de recuperar a estrutura arredor dun cardo e un decumano ou a planificación dese labirinto que era Carrero Blanco, agora aka Fontiñas. Cada cidade ten as súas particularidades e unha historia que moi decote paga a pena relatar.

Coma sempre que teño que reseñar libros que teñen algo que ver coa Idade Media (hai uns meses o último de Wrickham en Pasado & Presente), é preciso que explique que cando falamos desta época non nos referimos á barbarie dunha época chea de escuridade e ignorancia nin tampouco á imaxe ofrecida por obras como as de Ken Follett ou Ildefonso Falcones, modificada ata o punto dunha deformación absurda. Por fortuna, o mesmo profesor Mitre afórranos ulteriores comentarios ao subtitular a obra “Entre lo real y lo ideal”. Asume deste xeito dende a primeira páxina que existe unha historia da cidade (o urbanismo, a vida diaria) e unha estilización, que deriva mesmo no uso simbólico e literario do espacio, como acontece en Christine de Pizan e a súa imprescindíbel “Cidade das Mulleres” (traducida ao galego en Sotelo Blanco, engado). Así, resulta bastante natural a división en tres partes: xeneralidades, historia da cidade e historia da representación do mundo cidadán nas manifestacións artísticas que da época quedan.

Aínda que Emilio Mitre admita no prólogo da obra que esta ten un ton académico do que ningún dos seus traballos se pode desvincular, a excusatio non era necesaria nin supón unha acusación estilística. O libro é de lectura sinxela, cunha axeitada información no que a mapas se refire (básicos con este tipo de temática) e mesmo con bonitas ilustracións, tomadas de cadros e gravados de época. E ao contrario que o citado Mumford, abarcábel nunha semana de lectura non moi intensa. Namentres “La ciudad en la historia” marcha ata as 1.200 páxinas na edición citada, este volume queda nunhas asequibeis 282, excluíndo información auxiliar e particularmente uns apéndices que sendo interesantes son tamén prescindibeis.

E en canto ao contido? Pois ben, estamos de novo ante un libro de coñecementos transversais e de carácter humanista. Na cidade medieval naceron a burguesía e os gremios, o escolasticismo e as universidades. Foi o campo de batalla para a loita entre o cristianismo e a relixión musulmana, alomenos na Península Ibérica, con Córdoba como glorioso testemuño dunha época na que os proto-españois andaban polos montes de Asturias e Cantabria, non se lavaban nin tiñan literatura namentres a cidade dos califas reunía a Averroes e Maimónides. Tamén foi o xerme da política do Renacemento, sobre todo nunha Italia na que agromaron as cidades-estado, que primeiro xeraron un “hinterland” e a continuación desafiaron aos primeiros estados-nación. Na cidade de Xénova naceu (case con seguridade) Cristóbal Colón, da cidade de Florencia foi expulsado por liortas políticas Dante. Como noutras obras que optan por un panorama áxil e sacrifican o, para min, necesario enciclopedismo, queda sensación de que un sabio como Emilio Mitre podería ter tirado máis proveito e conseguir unha obra de auténtica referencia, malia que non sexa este o propósito anunciado na Introducción.

A pegada das épocas pretéritas nas cidades foi esmorecendo. Se non fose pola muralla, sería difícil distinguir o Lugo romano. Lutecia deixou de existir, transformada xa de todo en París, cando o barón Haussmann tirou as murallas: agora nesa zona están as Galerías Lafayette. Os alemáns estiveron a piques de botar abaixo a catedral de Reims hai un século, e aínda agora Francia anda a elas para reconstruíla. Está claro que a cidade medieval desapareceu, pero o seu espírito permanece. Alí foi onde desapareceron o feudalismo e o vasalaxe para deixar paso aos ideais de cultura e liberdade posteriores, sempre da man dunha nova economía burguesa. O libro de Mitre non fai máis que amosarnos onde está a semente espacial da nosa actualidade.