Crise global
Houbo unha época na que, habida conta das tropelías levadas a cabo coa paisaxe becerrense e ancaresa á hora de construír a autovía cara a Madrid, tomei conciencia ecoloxista. Pensei en dar o paso a un certo activismo, pero non quedei nada convencido dos usos e formas da tribo, marcados por unha estreitez de miras preocupante. O meu escepticismo medrou e malia que son un orgulloso socio de Greenpeace, non apoio en demasía os alarmismos sobre o quencemento global. Por exemplo, o famoso documental de Al Gore, tan premiado que lle valeu outro deses Nobel bastante inmerecidos, non me parece de gran axuda para a causa.
Non obstante, que non me guste o documental e non vaia por aí fouce ecoloxista en man non implica que acepte o deterioro que o ser humano está causando ao planeta. O único que sucede é que estou convencido de que se non fosen os animais de dúas patas, a mesma natureza se podería encargar en calquera intre, máis ou menos aleatorio, de poñen en xaque a toda a humanidade. Sei que é un pensamento exasperantemente pesimista, pero é sabido que a noso diminuto tamaño en comparación co planeta e universo é algo pavoroso.
Para avalar os meus argumentos está nas librarías dende hai unhas semanas o último libro de Geoffrey Parker, “El siglo maldito” (ten o seu aquel facer unha tradución tan desastrosa do título orixinal, que dá nome á súa vez a este artículo, pero ímolo deixar así), publicado pola Editorial Planeta, convencida supoño de que esta obra mestra non fará competencia en datas sinaladas aos imprescindibeis premiados co Planeta (nótese a ironía de chamar premio ao que en realidade é unha tómbola literaria). Na historiografía española Parker é coñecido pola súa monumental biografía de Felipe II, xa reseñada aquí hai tempo, e outros libros relacionados co Imperio español, mais a nivel europeo os seus traballos máis sinalados están centrados no século XVII e máis en concreto na Guerra dos Trinta Anos.
Etiquetar a Parker coma un historiador do militar non sería nada esaxerado. O que si é esaxerado é o pinchacarneiro que dá nesta obra para converterse nun historiador especialmente sensíbel ao que se coñece como paleoclimatoloxía, ou sexa, o estudo do clima na historia e a súa incidencia nos feitos dos homes. Froito desa transformación nace unha obra cunha documentación asombrosa e unha perspectiva insólita, amén de moi entretida. De feito, ese entretemento contrasta e moito coas catástrofes que se relatan, saltando dun país a outro.
Se deixamos a figura de Geoffrey Parker poderemos retomar o meu argumento inicial. O ser humano pode destruír o planeta coa súa inabarcábel estupidez… sempre e cando o planeta non decida autodestruírse. As primeiras vintecinco páxinas do ensaio dan material para ducias de películas (malas) de catástrofes de Hollywood e uns cantos pesadelos. Parker expón a tese, que percorre toda a obra, de que as convulsións políticas e sociais da épocas, insólitas e de alcance mundial (a táboa incluída no prólogo resulta impresionante) estiveron provocadas e/ou alimentadas por unhas condicións climáticas nunca máis repetidas e froito da simultaneidade de tres fenómenos: a desaparición das manchas solares (o que se coñece como “mínimo de Maunder”), unha inusual actividade volcánica nas dúas beiras do Pacífico e a aparición de El Niño cunha frecuencia estraña. Todo iso provocou a conxelación do Bósforo en 1620, nevadas en Fujian (que se atopa no sur de China, ten clima subtropical e medias de once grados no inverno), un ano completo (1640) sen choivas en Cataluña e o Rosellón ou, de regreso a China, o inverno máis frío nunca rexistrado (os rexistros chineses, como se sabe, son milenarios) dacabalo entre 1649 e 1650.
É o que se coñece como “A pequena idade de xeo”, que non rematou ata mediados do século XIX e que deixa relativamente pequenos os actuais efectos do cambio climático (tranquilos, que o ser humano non se deixa vencer con facilidade). Parker analízaa con afouteza a partires de rexistros documentais, aneis nas árbores e movementos nos glaciares, aplicando os resultados de xeito transversal. Con ese alicerce, realiza unha historia prácticamente mundial do século XVII, deténdose máis como adoita ser habitual nas civilizacións máis “desenvolvidas”, ou sexa, as europeas. En todos e cada un dos capítulos podemos observar o valor que se pode dar a un feito tan habitual coma o de conseguir comida con facilidade: denantes da plena introdución da pataca e outros cultivos de grande resistencia, un inverno frío de máis seguido dun verán con xeadas podía matar a milleiros ou mesmo millóns de persoas.
Pero quedar coas observacións que Parker fai sobre Europa sería moi limitado porque precisamente os capítulos máis interesantes son dos dedicados a China (caída da dinastía Ming –a dos xarróns– e chegada dos manchúes), a India (o reinado de Shah Jahan, o construtor do Taj Mahal) e aos “continentes escurecidos”, neste caso polo enorme mérito que ten recopilar datos sobre choivas, epidemias ou as lendarias pragas de langostas en América, África e mesmo Oceanía. Neles brilla ademais un valor didáctico que constrasta cos imprescindibeis sobrentendidos que poboan as páxinas adicadas á Fronda, as batallas dos suecos dirixidos por Gustavo Adolfo, aos Romanov en Rusia ou á revolta de Cromwell.
A lectura da magna opera de Parker, a pesares de vir facilitada por multitude de mapas, esquemas e gráficos, non resulta nada sinxela, e require coñecementos previos e básicos da etapa tratada. Pero deixará unha pegada indelébel tanto pola súa calidade como pola súa innovación metodolóxica dentro das obras que están enfocadas á recepción polo grande público. Estamos en época de regalos e bos propósitos. Un dos mellores regalos é o libro e un marabilloso propósito é abordar unha lectura difícil, unha desas que resulte un tan esforzada que poda parecer un erro e que ao mellor xa nos teña derrotado algunha vez que outra, para sentirnos un pouco mellor con nós mesmos e o noso intelecto. Case é mellor que aprender inglés, pretender deixar de fumar (e fracasar no intento case que sempre) ou ir ao ximnasio durante dúas semanas ou menos.