O misterio creativo
Estes días discutía ciberneticamente co meu colega Víctor Sande, eximio proxecto de xornalista-analista deportivo-xefazo dun club, sobre os Estados Unidos. Os dous estábamos dacordo na mala imaxe que proxecta no exterior a última das superpotencias, pero eu matizaba que nós (os europeos) facemos un construto identitario a partires do que nos chega da cultura americana: actores frívolos, deportistas con swag, músicos comerciais, políticos daquela maneira… Proben vostedes como probei eu a rascar ese verniz e comprobarán que prácticamente ninguén é capaz de citar un escritor clásico americano (Whitman, Faulkner, O´Neill), un grande científico de barras e estrelas (Robert Oppenheimer) ou outros artistas (Frank Lloyd Wright ou Jackson Pollock). En resumo, somos igualiños a eses estranxeiros que chegan a Lugo preguntando polos tablaos flamencos e a calor.
Por esta sección xa desfilaron algúns escritores estadounidenses de grande sona, como Wallace Stevens, pero a ocasión que se presenta agora mesmo para volver a cruzar o Atlántico é inmellorábel. Chega por fin ás nosas mans unha tradución das “Poesías Completas” de Emily Dickinson, dispoñíbel para o grande público (recentemente publicárase outra edición na editorial Amargord, do que non puiden ter moitas novas) e cun responsábel de tanta sona coma o cordobés José Luis Rey, un dos poucos escritores nacidos nos 70 que paga a pena ler e que amosa unha formación intelectual sólida á marxe de modas e hipsterismos varios.
Nova Inglaterra é a parte dos Estados Unidos menos coñecida para os europeos e ao mesmo tempo a máis similar. Unha proporción sorprendentemente alta dos grandes escritores do país (Emerson, Thoreau, Henry James, Robert Frost) saíron da rexión, cuxa cidade máis coñecida é Boston e cuxa bandeira intelectual e a Universidade de Harvard. Emily Dickinson naceu en Amherst, a cento cincuenta quilómetros de Boston, e nunca de alí saíu. Levou unha vida retirada que ten dado pé a ducias de especulacións sobre a súa sexualidade (homesexualidade, máis ben), as súas relacións familiares (problemas coa súa cuñada e veciña) e as súas relacións amorosas (un amor serodio e despois frustrado pola morte). Algúns críticos aínda non están liberados da maldición de andar polos poemarios a buscar pegadas da vida interior dos autores.
Enfrontarse á poesía de Dickinson é atoparse cun xenio explosivo que non admite explicación algunha. Unha señorita que vivía nunha vila máis pequena que Becerreá, filla dun congresista que non semella ter sido ningún pai da patria (nin sequera do Estado de Massachussetts) e que non chegou a publicar máis ca un feixe de poemas en vida (oito, para ser exactos, en boa medida pola neglixencia da persoa á que llos enviaba, Thomas Higginson) converteuse en pouco tempo na meirande poetisa das letras inglesas e nunha lectura imprescindíbel, para min só a altura de Shakespeare.
Ata aquí xa é sorprendente a historia. E máis sorprendente aínda se observamos a súa traxectoria como poetisa, algo para o que esta monumental obra é ferramenta fundamental. Nos comezos atopamos unha voz da natureza que transmite panteísmo, que se funde cun entorno en certas ocasións bucólicos que contrastan ou reflicten a personalidade do eu poético. E, subitamente, unha explosión de luz poética que quizais non teña igual en toda a lírica occidental. Tres anos de certa paz familiar nos que o amor, a morte e as cuestións metafísicas son respondidas dende a poesía do coñecemento da reitoría de Amherst. Ata o poema 709: “Reduce no Human Spirit / To disgrace of price”. Creo que non precisa tradución, afortunadamente.
E a partires dese momento… a musa que progresivamente abandona a un poeta americano. Creo que xa dixen nalgunha ocasión que para min non hai poema más triste, dende o punto de vista do escritor, que “Adeus á miña fantasía” de Walt Whitman. Isto é así porque non coñezo ningún outro texto no que a voz poética traslade de maneira tan clara o esgotamento do xenio poético. Whitman pecha con el “Follas de herba” e é consciente de xeito dramático de que endexamais volverá a coller a pluma para escribir versos de xenio. Emily Dickinson, personalidade poética menos volcánica que Whitman non nos regala un colofón como ese, senón un lento declinar da súa poesía no que xa é máis difícil atopar esas respostas.
É un misterio creativo. Eu non podo aspirar a explicalo e menos aquí. Para iso tería que aceptar a existencia do xenio na súa acepción máis espiritual (non o fago por puro racionalismo) e ser capaz asemade de darlle unha explicación. Sen necesidade de buscar as voltas o que procede facer é disfrutar da poesía pura, en esencia. Escura en moitas ocasións, que require concentración e á que hai que dedicarse cunha devoción calvinista (relixión que rodeaba á autora sen que ela a practicase) para sacar todo o pracer que se encerra nas practicamente 1.500 páxinas de textos. Se se ven interesados e notan que lles falta alento, non se preocupen, ten remedio: ármense de paciencia,;comecen coa antoloxía que traduciu de xeito excepcional Silvina Ocampo, poetisa tamén e contemporánea de Borges; achéguense a unha papelería e merquen marcadorciños de cores para ir sinalando o que guste ou emocione; e, finalmente, esquezan os guións, que co paso das follas acaban sendo bos compañeiros de viaxe, intermedios reflexivos. E se aínda así notan que lles faltan folgos, vaian ao poema 376, onde se agocha o uso poético máis marabilloso da palabra “átomo”. O cumio poético para un materialista.