Cabodano multitudinario
A nivel editorial, un crítico resulta afortunado cando hai efemérides. Os selos teñen o bo costume de aproveitar os aniversarios para encher as librarías de obras nas que se esmigalla o acontecemento en cuestión: causas, consecuencias, desenvolvemento, biografía dos principais protagonistas, fotografías, anecdotarios… Todo o que vostedes se podan imaxinar. E dentro dun mes entraremos nun dos anos máis sinalados en canto a sucesos: o 28 de xuño de 1914 cumpriranse exactamente cen anos dende que un estudante bosnio, Gavrilo Princip, disparou en Saraxevo contra o arquiduque Francisco Fernando (agora máis coñecido polo seu nome en alemán, usado por certa coñecida banda de rock indie). Princip evitou o cadalso por ser menor de idade e rematou morrendo de tuberculose en prisión cando a guerra aínda non rematara. Creo que é difícil atopar a unha persoa anónima que de xeito tan directo interviñese no destino de tantos millóns, ao desencadenar a Primeira Guerra Mundial.
Cando comecei a interesarme na historia, o meu mestre Santiago Dans (que non sei onde parará pero que merece unha estatua por aturarme alá na Montaña) amosoume a miña burramia: coñecía os datos pero non as causas subxacentes. De feito, el nunca conseguía lembrar os nomes dos protagonistas pero podía falar horas sobre o conflito bélico, cousa que eu non. Grazas a iso, agora tendo a facer o camiño á inversa: vexo un dato que me interesa e podo memorizar a busco un tocho que conteña toda a información que preciso.
Non é a primeira vez que esta guerra aparece nesta columna. Primeiro foi co clásico de Bárbara Tuchmann e despois cunha estilización literaria a cargo de Peter Englund. Agora traemos unha obra académica e de plena actualidade: “1914. De la paz a la guerra”, de Margaret MacMillan (Turner Editorial) é unha obra de referencia para entender por completo todas as voltas e reviravoltas que fixeron que a feliz Europa que Zweig describe nos seus libros se transformase no niño no que creceu o ovo da serpe nun prazo non superior a corenta anos. A autora é unha eminencia sobre a materia… aínda que a súa liña de traballo resulta alomenos curiosa: gañou unha morea de premios coa súa obra sobre o Tratado de Versalles (“Paris, 1919”) e agora salta ás causas de xeito directo. Non sei que me dá que nalgúns anos poderemos ver unha triloxía, na que se engada un volume sobre a batalla en si mesma. Realmente agardo con ardente paciencia.
Indo ao núcleo da cuestión, dúas observacións de máxima importancia. A primeira, que non é nada sinxelo atopar unha historia na que se expoñan os acontecementos ab ovo coa rigurosidade coa que se fai neste libro. Todo está interconectado á perfección, coma neses mapas que ensinan o cauce principal dun río con todos os seus afluíntes e subafluíntes (é moi coñecido e espectacular o do río Mississippi). A segunda, que é aínda máis difícil atopar unha historia con semellante nivel de información que ao mesmo tempo poda ser lida con amenidade grazas á habilidade narrativa da escritora, que é quen de equilibrar a información relevante sobre a cuestión, a moi importante sobre o contexto e a que non ten moita importancia e chega case que ao nivel de díxome-díxome, pero que dá ritmo ao acto da lectura.
Sobre o contido histórico, o libro constrúese retrospectivamente a partires da súa derradeira frase. “Sempre hai outras opcións”. Ante a teórica inevitabilidade coa que adoito se tende a mirar este tipo de guerras, MacMillan opón a (acertada) teoría de que a unha catástrofe tamaña só se chega pola acumulación de inutilidade e mala fe combinadas, en boa medida, coa inevitábel eficiencia xermánica. Tras a caída en 1890 de Bismarck, Alemaña pasou a estar dirixida por militaristas non diplomáticos dirixidos por un Kaiser que rozaba o retraso intelectual. O problema é que o mesmo se podía dicir de Rusia con Nicolás II e duns países balcánicos sempre “particulares” (un rei serbio foi derrocado, asasinado, mutilado no mesmo pazo real e botado pola fiestra a unha morea de estrume en 1903). As democracias máis avanzadas, Francia e Reino Unido, non estaban gobernadas por políticos tan incapaces pero metéronse elas soíñas na trampa por medio de alianzas, cláusulas segredas e escaladas bélicas con pouco sentido.
Estes días, por outro traballo que estou a facer, tiven que estudar os comezos da guerra química, as batallas do Somme e, sobre todo, o desastre de Gallipoli, a península turca na que deixaron a vida miles de soldados por erros militares gravísimos. Eu son desas persoas que considera que o Ministerio de Defensa debería desaparecer, e a lectura desta obra confírmame nesta opinión, xa que militares e diplomáticos saen bastante mal parados. Os ingleses e os seus ataques frontais contra as ametralladoras, os franceses pensando que os alemáns non poderían atacar por Liexa, os alemáns incapaces de deter unha mobilización xeral por exceso de eficiencia (si, isto sucedeu e a descrición da autora é simplemente indescritibelmente xenial), os rusos incapaces de mobilizarse ante a extensión do seu país e os austríacos (austro-húngaros en realidade, nótese a homenaxe a Berlanga) nun estado que eu non podo describir, xa que tería que destripar o argumento de “El hombre sin atributos” de Robert Musil e non paga a pena.
Hai días que ata escribir un artigo desta extensión non é suficiente pola riqueza da obra da que se fala. Hoxe é un deles. Como se achega o Nadal, vou rematar propoñéndolles que non se esquezan de libros coma este na cesta da compra.