Historias esquecidas
Entre todos os acontecementos inusuais que estamos a vivir en España nos últimos meses hai un de especial interese: seguir en tempo real a (posíbel) formación dun país, neste caso a República de Catalunya (matino que tal e como está o patio non se lles ocorrerá poñer un rei, que xa tería a súa gracia). Para calquera persoa mínimamente versada en historia e que estudase o xurdimento dos nacionalismos posterior a 1848, os procesos derivados da inclusión da autodeterminación entre os principios consagrados polos catorce puntos de Wilson e os procesos de descolonización dos sesenta, todo ten un aire de sainete levado por iletrados que fede bastante. Especial atención pola súa supina estupidez merece o argumento de que toda España debe someterse a referendum acerca dunha das súas partes. Cada vez que escoito a alguén dicir esto, danme ganas de atizarlle coa historia de Europa de Norman Davies.
“Europe. A History”, aínda non traducido ao español, é posiblemente o mellor libro sobre o tema que existe. O problema é que é o mellor porque vén a ser o único, e de pouco serven as críticas que sobre el se lanzaron, por graves erros nos detalles, porque ningún outro autor que non fose Davies tivo a valentía de lanzarse a unha historia integral do continente. Non son as únicas críticas dirixidas hacia este historiador. Especialista na historia de Polonia, país no que os seus libros son de lectura obrigatoria nas escolas, ten o incómodo costume de xustificar os feitos do pobo polaco, incluídos o seu antisemitismo e colaboración co Holocausto ou as súas políticas ultracatólicas actuais, só igualadas dende hai unhas semanas polo goberno español.
Máis ou menos todos nos facemos unha idea, complexa ou simplificada, de cómo aparece un país. Pero moi poucos de nós seriamos capaces de dicir cómo desaparece un país, algo que por certo sucedeu con relativa frecuencia na historia europea. Norman Davies fíxo esta pregunta e escribiu para respondela a obra “Reinos desaparecidos”, na que analiza un conxunto de países que se esfumaron (este é o sentido literal do título orixinal) ao longo da historia do Vello Continente.
Só a mítica Atlántida desapareceu xeograficamente sen deixar rastro. Os países de verdade só saen da escena politicamente, paseniño en moitas ocasións, integrándose nalgúns dos que agora coñecemos. Por exemplo, unha exitosa serie de televisión vén a presentar aos Reis Católicos coma creadores dunha España nacida o mesmo día que Boabdil saiu de Granada (idea moi extendida). En realidade, a Coroa de Aragón non deixou de ser independente ata 1714, cando se integrou efectivamente en España e perdeu “nimiedades” como a xurisdicción independente ou a capacidade de establecer relacións internacionais propias. Outros perden unha pequena parte do seu territorio, como sucedeu con Eire, pero esa perda resulta tan traumática que é posíbel para Davies consideralos como entidades desaparecidas.
Se algún lector hai da citada historia de Europa de Davies, en “Reinos desaparecidos” atopará un estilo e unha disposición moi diferentes. Naquela obra, o historiador oxoniense mesturaba o relato co que chamaba “cápsulas”, microcapítulos sobre cuestións de interese especial ou transversal, que formaban practicamente un libro á parte. Nesta atense a un tipo de relato moito máis convencional sen perder un ápice de interese. A estrutura dos capítulos repítese con efectividade: anécdota contemporánea na que están recollidos elementos pertencentes ao glorioso pasado do reino desaparecido, viaxe ao pasado remoto, intre climático, decadencia e desaparición ou modificación sustancial. Todo elo aderezado cunha carga moi completa de mapas, necesarios sobre todo no caso dos capítulos dedicados ao leste de Europa, xeograficamente menos familiares para o lector español, e dunhas árbores xenealóxicas que recomendo nin mirar se non quere acabar un cun balbordo mental de consideración.
Se entrase no contido de cada un dos capítulos podería encher un especial do xornal. O grado de erudición de Davies é moi alto, sobre todo nos episodios dedicados ao entorno polonés, os de Lituania (en realidade, Gran Ducado de Polonia-Lituania), Borussia (non, non é un nome de equipo de fútbol) e Galitzia (si, unha rexión que se chama como a nosa e coa que non temos irmandade porque son pobres, quedan lonxe e non teñen druídas nin gaitas). O capítulo dedicado a Rutenia pódese ler na práctica coma unha reportaxe xornalística e presenta o caso máis extremo: a república de un só día (o 15 de marzo de 1939). Pola contra, o capítulo dedicado á URSS é perfectamente prescindíbel, pois non aporta nada que non poda atoparse en obras xeneralistas sobre o século XX e, para os que pasamos dos 30, nas nosas memorias persoais de principios e mediados dos 90.
Aquí remata nesta ocasión a columna. Non hai conclusión con referencias mordaces á actualidade. Si ten que haber unha invitación á lectura e ao regalo de libros durante unha época na que o consumismo hai moito que substituiu á relixión como motivación festiva. E na medida do posíbel, unha invitación tamén ao consumo na pequena libraría, que unhas poucas hai na nosa vella cidade, e que ao paso que vamos están en serio risco de converterse elas mesmas en reinos desaparecidos. O seu negocio terá que transformarse, porque non poden competir en custos e distribución, pero nesa transformación de seguro que non van perder o seu encanto e o amor que tratan aos seus devotos. Bo Nadal, discretos lectores.