O vello bípedo
Co tema dos regalos nas datas sinaladas, hai xente que ten sorte e xente que non a ten. Non se trata de que che fagan bos regalos, nin moi caros, senón de que, sexa cal sexa o seu valor ou prezo, consiga achegar un sorriso, de felicidade ou complicidade. Eu ando no xusto medio, sobre todo porque o que máis me gusta é que me regalen libros e ninguén ousa facelo. Algúns, porque pensan que o nivel de compra/lectura roza (ou traspasa) o patolóxico; outros, porque desconfían da miña biblioteca e non desexan verse envoltos nunha espiral de entregas e devolucións pouco menos que interminábel.
Case sempre, hai que recoñecelo, a miña dona atina. En ocasións, cos presentes máis inopinados. Por exemplo, cando me regalou unha romántica viaxe. Pensarán vostedes: Roma, París, Praga, un balneario, Ibiza… Non. Dúas opcións: León ou Burgos. A tendenciosidade da oferta era evidente: os dous sabiamos que a escolla ía ir para a cidade do Arlanzón. Alí están os xacementos de Atapuerca, nos que o home pode atoparse a si mesmo, co seu museíño e os testemuños do home que colocou a paleontoloxía española nun lugar privilexiado, á altura dos investigadores que traballaron en lugares coma Olduvai: Juan Luís Arsuaga. Publica agora o profesor Arsuaga, xunto a Manuel Martín-Loeches, un traballo de carácter humanista ancorado nas súas descubertas científicas, “El sello indeleble” (Editorial Debate). Nel aproveita todos os seus coñecementos dun xeito especial: non para expoñelos senón como fíos para desenvolver o novelo da existencia humana durante a época “sapiens sapiens”.
Antes de continuar gabando as excelencias da obra convén matizar o tipo de lector ao que está dirixida. Como indican os mesmos autores en determinado momento, cos libros sobre ciencia hai unha máxima comercial: cada vez que se escribe a palabra “Deus”, dóbranse as vendas; cada vez que se escribe unha fórmula matemática, baixan á metade. Isto significa, traducido ao mercado literario español e actual, que o libro non ten unhas pretensións puristas no científico e tampouco unhas grandes aspiracións á hora de innovar dentro da disciplina, mesmo no ámbito dos libros comerciais. Se os potenciais lectores son afeccionados a Darwin, Marvin Harris ou Stephen Jay Gould han atopar moita cousa repetida ou carente de interese. Iso si, os matices españois que se introducen na obra, derivados sobre todo das investigacións levadas a cabo na “Sima de los Huesos” aportan certo picante localista que axuda a contextualizar temas que, en orixe, poden chegar a ser moi complexos.
“El sello indeleble” trata de explicar o pasado, o presente e o futuro do ser humano tomando como punto de partida a paleontoloxía pero facendo excursións permanentes a outras moitas disciplinas científicas, con especial mención á antropoloxía. En poucas páxinas podemos saltar da Síntese Evolucionista ás interpretacións antropolóxicas do matrimonio, das investigacións de Mendel e Hugo de Vries á euxenesia de Thomas Huxley. E todo isto sen fuxir, en non poucas ocasións, dunha certa tendencia á provocación científica, ao acontecemento anecdoticamente relevante, como as historias do biólogo estalinista Trofim Lysenko e o seu lamarckismo catastrófico.
O ser humano é unha pequena milagre e, ademais, unha especie con moitas particularidades. Sorprende o simplificadores que podemos chegar a ser ao pensar que as nosas únicas diferencias cun chimpancé ou un bisonte son a intelixencia, a linguaxe dobremente articulada ou a bipedestación. Se hai que comezar por un punto a obra e non se desexa batallar demasiado cos fósiles, Darwin, Coon e as circunvolucións e cisuras do noso cerebro, aconsello saltar directamente ao capítulo ironicamente titulado “Un mono muy lampiño” e mergullarse na lista dun cento de particularidades exclusivas da nosa especie, que van dende a aparente dificultade para extinguírmonos ata a importancia do aspecto facial na elección da parella, pasando pola capacidade de lanzar proxectís con puntería e forza. E non, non é esto último unha silandeira e discreta invitación a lapidar a ninguén, por máis que haxa merecedores de tal castigo a moreas.
Quizais a pose provocadora de Arsuaga, gañada a pulso con anos de ortodoxa e marabillosa investigación científica, ten o seu maior reto no capítulo dedicado ao futuro do ser humano. ¿Un libro científico con cheiro a distopía? En certo modo, si. A ciencia comparte no tramo final da obra coa ficción, con referencias constantes aos Huxley (a Thomas por euxenésico e Aldous por “Brave new world”) e interesantes hipóteses sobre a propia capacidade evolutiva da nosa especie. Bueno, algunhas non tan interesantes: se xa teño repulsión polos adolescentes actuais, non quero nin pensar como sería o asunto se a pubertade chegase aos trinta anos, froito dun alongamento proporcional na esperanza de vida do ser humano.
Como noutras obras que foron aquí analizadas (Gribbin), no medio das preguntas sobre qué é o home e qué podería ser xorden as alternativas: ¿podería haber outros seres intelixentes? E con elas, a fórmula de Drake e a conxetura de Fermi, sempre baixo a sombra de Laplace (da hipótese divina non contemplada) e a conclusión de Conway Morris: mellor que non veñan, por si acaso (non, que eu saiba Conway Morris, coa súa practicidade, non é parente de ningún columnista deste diario). Moito nome, dirán vostedes. E despois quéreno facer fácil, como dirían ironicamente en “A lei de Murphy”.
Non me gusta facer artigos con circularidade. Xa me chegou de circularidades e enumeracións diseminativo-recolectivas nos estudos sobre Barroco español. Pero hoxe non podo resistirme a rematar a historia. Aquela viaxe a Burgos, en especial a Atapuerca, foi desas que marcan no intelectual. Das que che abren horizontes e converten a un filológo quixoteiro nun inocente afeccionado á antropoloxía e á paleontoloxía. E todo, a catro horiñas de coche. Aínda que eu teño esperanza: como becerrense que son, aínda non perdín a esperanza de que algún día un profesor da USC entre en Valdavara e descubra que o primeiro home europeo non foi Miguelón senón un proto-becerrense. Xa é o que nos falta na vila. E non habería que ir tan lonxe para atoparnos a nós mesmos.