Collidos na trampa
Non ando eu moi optimista ultimamente no que a lecturas se refire. Se a pasada semana tocaban Rosenbaum e Hitler, esta semana vinme collido no polo máis extremo das sentencias en latín sobre o ser humano. Haber hai moitas, loxicamente, pero eu refírome ao espectro formado, nun extremo, pola frase de Terencio (“Homo sum et nihil humani a me alienum puto”) e no outro pola frase de Plauto popularizada por Thomas Hobbes (“Lupus est homo homini”). A de Terencio representa o máximo humanitarismo, a de Plauto condensa a rapacidade humana, especialmente visíbel na pasada centuria.
Algo debe estar a pasar coa revisión do século XX cando as editoriais rescatan libros escritos a modo de recapitulación no seu crepúsculo. É o caso de “Humanidad e inhumanidad”, de Jonathan Glover, presentado como “Unha historia moral do século XX” e publicado pola editorial Cátedra. En realidade, as reflexións sobre ética e moral son escasas e están enmarcadas nunha presentación fundamentalmente historicista dos máis terríbeis feitos acaecidos entre 1914 e 1994. É difícil saber se o material necesario para contextualizar rematou por devorar unhas reflexións de corte máis filosófico ou si, en realidade, o de “Historia moral” foi utilizado como unha bandeira de enganche de corte comercial.
A perspectiva de Glover é realmente convencional e, polo tanto, un chisco esquemática para o que teña un pouco de experiencia no tema das discusións sobre as catástrofes provocadas polo ser humano nas décadas pasadas. No comezo da obra, escolma da ética do martelo de Nietzsche e unha pinga de Tucídides e a súa descrición de cómo os atenienses arrasaron simplemente aos melesios polo mero feito de que podían facelo. Nota bene: Tucídides era ateniense. De nada. Pasando 425 páxinas, Glover afirma que Stalin era fillo da Ilustración, que recibiu na súa versión marxista. Fáltalle un chisquiño para citar a eses salvaxes xenocidas que eran Voltaire ou Meslier.
En resumidas contas, no tema de análise de fenómenos morais, estamos ante un libro que segue o ronsel daqueles que pensan que o derrubamento do Antigo Réxime, as súas xerarquías e “liñas vermellas” ideolóxicas trouxeron todos os males da Terra: evolucionismo, relativismo, ateísmo, escepticismo… De Robespierre a Darwin, a Nietzsche, a Hitler, a Stalin. Ou, na outra cara da moeda, de Montesquieu a Darwin, a Mill, ás sufragistas e a Martín Luther King. Por dicir.
Ben é verdade que cando Glover sae desta continuidade ideolóxica chega a aportar explicacións moi convincentes. O seu uso de Hobbes para explicar o desencadeamento da Grande Guerra e a solución da Crise dos Mísiles en 1962 resulta de grande interese, dado que amosa ata que punto mesmo os homes que toman decisións determinantes están suxeitos ao compoñente do medo asociado á imaxe pública. Por outra banda, o seu traballo en Psicoloxía é tamén moi estimábel, recollendo os testemuños dispersos en distintas fontes sobre a dilución das responsabilidades en tres supostos: as longas cadeas de mando e actuación (coma no Proxecto Manhattan), os ataques a distancia e a despersonalización do inimigo (o caso My Lai).
En canto ao contido histórico, é prolixo en exceso tendo en conta o teórico obxectivo que debería marcarse unha “historia moral”. Non obstante, está introducido con estilo e perfectamente documentado, o que evita a sensación de estar diante dun engadido absurdo. Nun tema como a Guerra dos Balcáns, relativamente recente e sobre o que carecemos dunha obra de referencia e amplo contido en español, inglés ou francés, Glover consegue realizar unha exposición coherente no político (as extremadamente complicadas mesturas de raza e relixión na zona, que poden ser mellor entendidas en “The black lamb and the grey falcon” de Rebecca West) e intensa no personal, cunha boa cantidade de testemuños. Algo moi semellante sucede co conflito de Ruanda, aínda que aquí con un par de flagrantes omisións de información, que darían un sesgo distinto á historia: o xenocidio hutu levado a cabo polos tutsis en Burundi en 1972 (número estimado dunhas 80.000 vítimas) e a inestimábel colaboración da colonia nas masacres. Anos antes de que se producisen, os belgas tiveron a feliz idea de sinalar nos documentos de identidade a raza de cada individuo. Os hutus aproveitaron o regalo.
Como Hobbes proporciona o problema, que o home é un lobo para o home, tamén proporciona a solución para Glover: o Leviatán. Nun determinado momento, precisamente ao analizar a patética intervención das forzas da ONU en Bosnia-Herzegovina, o autor ponse utópico e pensa que a solución a guerras deste tipo estaría nunha milicia universal dirixida polas Nacións Unidas, que fose quen de poñer paz pola forza no medio dos bandos, no canto de ser unha “forza de interposición”. O bonito deste argumento é a súa circularidade: durante toda a obra deféndese a capacidade dos homes para actuar con furia homicida e a dificultade, sobre o terreo e no medio de espirais de horríbeñ violencia, para distinguir entre o que está ben e o que está mal. Pero Glover propón introducir un terceiro belixerante nos combates xeopolíticos rexionais confiando na súa neutralidade e capacidade para xulgar quen fai o ben. Moi naif.
Coma se fose un deja-vu, temos un capítulo para nazis, estalinistas e demais totalitarismos. Nutrido en testemuños, de novo resulta máis interesante canto máis se achega aos contidos históricos. A explicación ideolóxica e moral da necesidade da creación dun novo home de pura raza aria queda coxa namentres os parágrafos dedicados a Heidegger e Frege, fenomenólogo e lóxico, e a súa contribución á construción dunha filosofía xustificativa do nazismo con apaixonantes.
En resumidas contas, atopamos unha obra de interese nos seus propósitos aínda que parcialmente frustrada na súa realización final, mesmo a nivel editorial, con algunhas erratas impedoabeis nunha segunda edición. Se o horizonte de expectativas do lector se enfoca cara unha introdución, este pode ser o seu libro; porén, se precisa algo máis fondo, precisará atopar complementos nunhas páxinas de mellor feitura intelectual.