Como xa lles teño dito en bastantes ocasións, penso que ata ser un chisco pesado, non estou ultimamente moi inclinado á ficción. Tampouco nos imos poñer catastróficos: a novela non morreu. Simplemente, hai que dar un tempo para que agromen as alfaias que se agochan no medio da broza bestselleriana. Tamén está o compoñente das horas de lectura e o modo de empregalas: a novela require plena atención, en cada páxina, en cada liña. O ensaio, cando se posúe un coñecemento previo, permite a lectura en diagonal e mesmo algunhas perdas de concentración.

Por sorte, para saciar a miña sede de ficción está o conto. E en particular o conto hispanoamericano. A dous metros de min durmen os contos de Cortázar (os meus preferidos, “La autopista del sur” e “Todos los fuegos el fuego” á cabeza), os de Borges (“Pierre Menard”, “Tlon, Uqbar, Orbis Tertius”), os de Rulfo, os de Horacio Quiroga (de infausto recordo persoal) ou os do “Negro” Fontanarrosa, autor menos coñecido pero en verdade xenial, sobre todo nos seus relatos sobre fútbol. E dende esta semana os “Cuentos completos” de Carlos Fuentes, publicados en Fondo de Cultura Económica e que lentamente comezan a chegar a España tras a súa impresión en México en 2013. A globalización funciona, pero en Lugo vai amodiño.

Poucas veces lembro a primeira vez que lin a un dos grandes autores, e isto pásame con Carlos Fuentes. Era eu un rapaz e un daqueles libros a vinte pesos de Alianza era “Aura”, que a min me pareceu un conto longo (os límites espaciais dos xéneros son cousa complexa), escuro, opresivo e encantador. Anos despois, cando xa sabía o que era un “doppelgänger”, aínda puiden disfrutar máis. Despois viñeron “La muerte de Artemio Cruz” e un fragmento breve de “Terra Nostra”, no que descubrín que Fuentes tamén adoraba a Librairie Gallimard, un dos meus lugares preferidos en París.

Pero non coñecín os contos de Carlos Fuentes ata que os estudiei na licenciatura e teño que recoñecer que me sorprenderon gratamente, como penso que sorprenderán aos lectores que aborden esta grosa compilación. E non terán que ir moi lonxe. No seu terceiro conto, con só vinteseis anos, Fuentes gañaba sitio nas antoloxías. Trátase de “Chac Mool” e nel atopamos o mellor do autor: a capacidade para amosar situacións cotiás nas que se introduce un elemento sobrenatural. Isto tamén se pode ver nalgún dos contos máis coñecidos de Cortázar, por exemplo “Casa Tomada”, e forma parte do que se deu en chamar “realismo máxico” –etiqueta xenérica e un chisco inexacta– cunha particularidade: a habilidade de Fuentes para introducir asemade un elemento terrorífico, en ocasións mesmo gótico e sanguento. Dende hai dez anos, as estatuas de ídolos mexicanos que chaman ou teñen relación coa auga non son do meu agrado. Por se acaso.

Os diferentes periodos da historia de México aparecen trocados en pantasmas noutros contos, mesturados con referencias á modernidade cinematográfica ou musical (o do jazz e os contadores de contos hispanoamericanos dá para moito). Se leron ao Fuentes máis barroco, tamén atoparán que é un mestre no uso da linguaxe máis tipicamente mexicana e mesmo das falas de ladróns ou maleantes.

Non me queda moito espazo e fun pouco herexe, así que voume poñer. Como lector do xenio mexicano teño a sensación de que a súa imaxinación novelesca decaeu tras “Terra Nostra”, publicada en 1975. E non obstante sobreviviu nos contos, en contos como “Calixta Brand”, exquisitamente sobrenaturais e ata románticos, escritos na década dos 2000. Pero os anos pasaron e o mestre finou, vai para dous anos xa, sen o Premio Nobel que lle caeu a Don Mario e ben lle podía ter caído a el. E agora os lectores atopámonos desamparados, porque non existe biblioteca de Babel na que poidamos consultar o que nos quedaría por ler: todos os libros que Carlos Fuentes non escribiu e quixo escribir.

Como todos os lectores e penso que como toda persoa que exceda os trinta anos, podería fritir a calquera coas miñas “batallitas” sobre os tempos da escola. Enchería toda a sección e non só esta páxina e só estaría comezando, se ben é certo que estudiei todo o que había que estudiar polo meu plan: dende a primeira clase de 1º de EXB nos Maristas con Doña Sabina ata un seminario de doutoramento sobre literatura europea da profesora Franca Sinopoli (que agora que non nos oe ninguén direi que era insufríbel). Pero o máis interesante que podo dicir é que o feito de estudiar moito non supuxo que estudase ben.

A miña querencia polas Letras (Literatura, Historia, Idiomas…) fixo que dende unha idade temperá rexeitase as Ciencias, sobre todo aquelas máis relacionadas coa matemática. Era –aínda son–, un desleixado cos números. Sempre deixaba un paso atrás e as contas nunca saían. E pouco a pouco funme afastando de xeito estúpido. Agora, pasados por pouco os trinta, levo uns anos esforzándome en aprender o que debera ter aprendido hai vinte anos… Aínda que sempre nun plano teórico: sigo a ser un desastre para todo aquelo que non sexan operacións básicas.

As persoas coma min necesitamos un apoio para aprender de xeito autodidacta e moitas veces vén dos divulgadores. Na miña infancia lembro dous nomes sobre a ciencia: Carl Sagan e Isaac Asimov. De Sagan falaremos noutra ocasión. Asimov chega a esta columna coa súa “Historia y cronología de la ciencia y los descubrimientos”, desenterrada pola Editorial Ariel despois de case que vintecinco anos nas librarías de vello. Polo camiño, Asimov converteuse nun icono da ciencia-ficción polas súa “Triloxía da Fundación” e, se se tivese vendido mellor, podería terse convertido nun icono da loita contra o SIDA, enfermidade que acabou coa súa vida ao ser contaxiado nunha transfusión sanguínea. Pero claro, el non xogaba ao baloncesto nin o seu alcume era “Magic”.

Teño que advertir aos lectores para evitar sorpresas pouco agradabeis: a palabra clave do título é “cronoloxía”. Isto quere dicir que non estamos ante unha obra con estrutura narrativa, que recolla un fío en, poñamos por caso, Euclides e o siga ata Riemann, senón que se detén ano a ano (ou milenio a milenio, que o home tamén foi amodiño nalgún momento) e analiza as principais innovacións. Polo tanto, ten un aire de diccionario enciclopédico que pode chamar a súa atención.

Morta xa a época na que se lían guías telefónicas e diccionarios (en realidade o que “morreu” foron ambos formatos de información, atropelados polo dixital), pode chamar a atención que lles recomende unha lectura sistemática dun libro que esencialmente pode asimilarse cunha enciclopedia por orde cronolóxica. En realidade, cada peza de Asimov é unha pequena obra mestra de síntese e claridade na exposición. En só dous ou tres parágrafos, cinco como moito, o científico ruso-americano consegue expoñer ao lector mesmo os problemas máis complexos da matemática, como o último teorema de Fermat (resolto en 1995, a onde non chega o lapso temporal da obra) ou a Conxetura de Goldbach, encantadora e improbada: “Todo número par maior que dous pode escribirse como suma de dous números primos”. Sen chegar a estes extremos, atopamos deliciosas explicacións de fenómenos tecnolóxicos cotiáns, como o uso das pechaduras, e fitos na descuberta do mundo (polos europeos).

Poucos defectos se poden atopar na obra se un é un profano coma min. O máis evidente, o descuido de Ariel ao non procurar un editor da obra que se tivese encargado de poñela ao día con algunha nota a pé de páxina. Se se desexa afondar nos temas tratados hai obras moi completas republicadas recentemente, como a historia das matemáticas de Morris Kline ou o clásico en tres volumes de Reale e Antiseri. Pero, como diría Celso Emilio, hai algúns que non sabemos ren de xeometría e esquecemos a fórmula do binomio de Newton. Para nós está Asimov.

Hai uns anos estiven en Hungría: é o único país do Leste de Europa que tiven a ocasión de visitar. Claro, que estes conceptos xeográficos son extremadamente relativos, dado que Austria é Centroeuropa e Hungría leste, cando entre unha capital e a outra hai o mesmo tempo de viaxe ca de Lugo a Vigo. Foi en setembro e o feito de que chovese a mares non fixo que disfrutase menos a visita (e victoria do meu tocayo Gómez Noya, todo sexa dito de paso). O outeiro de Buda é unha marabilla, pasear por Pest é algo moi tranquilo e a beira do Danubio dá gusto, aínda que o río teña de azul o que eu de guedellas. Para vergoña nosa, se paras unha anciá pola rúa e lle preguntas unha dirección en inglés, respóndeche sen problema (alomenos a min me sucedeu).

Os húngaros non semellan botar nada de menos o comunismo. Todo o material que queda desa época son souvenirs e o Memento Park, que por desgracia non tiven tempo a visitar e onde se atopan as xigantescas estatuas dedicadas aos persoeiros comunistas. O que non marcharon foron as lembranzas, por todos lados, á personalidade e á nación de Hungría, anuladas pola extensión das sombras estalinistas ata culminar no levantamento de 1956 e a execución de Imre Nagy.

Anne Applebaum, autora multipremiada nos Estados Unidos coa súa imprescindíbel obra “Gulag”, aborda en “El telón de acero” a destrucción da Europa do Leste nos anos inmediatamente posteriores á Segunda Guerra Mundial. Foi a época na que, en verdade, se ergueu o pano e deu comezo a representación da Guerra Fría en Europa. Só baixaría cando se derrubasen, case que ao tempo, o Muro de Berlín e o rexime comunista. Aínda que a obra ten unha grande calidade e é do mellor nun mercado editorial que neste ano está sorprendentemente escaso en canto a boas obras de non ficción, pódese lamentar o feito de que a autora restrinxa o seu campo de estudo a Hungría, Polonia e Alemania Oriental, obviando por exemplo Yugoslavia e Rumanía, á postre as dúas meirandes vítimas dos reximes despóticos.

Eu penso que non coñezo ningún estalinista, porque tras o ridículo sartreano os intelectuais comunistas miraron a outros lados e a todos os que coñecín nesta Galiza nosa corrían ou semellaban correr ben a gusto detrás de Berlinguer. Agora ben tiñan o seu aquel para resolver certas cuestións. Por exemplo, a dos referendos. Todo o mundo sabe que a clave dun referendo non son as respostas senón a pregunta. Así, por exemplo, para solventar a nacionalización en Saxonia e temerosos de perder, como sucedera en Polonia, plantexaron a seguinte pregunta: “¿Quere deixar as fábricas dos criminais de guerra e criminais nazis en mans do pobo?”. Xenios.

Tirarlle unha vis cómica a este asunto, como tamén á descrición da demencial planificación das políticas de prezos, resulta sinxelo. En realidade o libro de Applebaum está cheo de dramatismo por todos os lados. Un país como Hungría, no que en 1914 vivían John von Neumann, Leo Szilard ou George de Hevesy soportou unha Guerra Mundial, o Terror Vermello, o Terror Branco (moito peor), unha dictadura de 20 anos e outra Guerra Mundial… para rematar entregado nunha partida de Risk xogada entre Postdam, Teherán e Ialta a un xenocida. Os reximes totalitarios do Leste, como ben relata a autora, invadiron todos os eidos da vida diaria (relixión, medios de comunicación, política, economía, escola) e cando o pobo procurou rachar con esa dinámica, afogou as demandas con tanques que percorreron Vaci Utca.

Quedarse só nas grandes historias non faría especial este libro. A parte máis interesante está na microhistoria, nos relatos de todos aqueles que só tiñan catro opcións: loitar, fuxir, calar ou colaborar. Ningunha é unha opción que dea para saltar de ledicia a menos que un sexa unha rata miserábel. Pero millóns de persoas tiveron que sufrir esas eleccións mesturadas coa pobreza e a destrución en nome da causa máis xusta (a igualdade) pervertida por uns monstros.

Os artigos que máis me gusta escribir son os que tratan sobre música. E isto por unha razón: como non teño nin idea do asunto, podo sacar a verdadeira esencia do español/galego, que non é outra que a de opinador profesional. Armado co meu Spotify Premium e poñendo por diante a miña ignorancia, é un dos poucos temas nos que teño a posibilidade de dicir o que se me pasa pola cabeza. Por exemplo, que non me gusta Manolo García e si Extremoduro. Se alguén me di que son unha acémila, sempre me podo escudar no argumento que tantas veces teño que escoitar respecto ao literario (“oes, que eu escoito música para entreterme, non para aprender”) e nunha deficiencia estrutural: teño o mesmo oído musical ca unha pedra.

Así pois, ía eu dereitiño hai uns días cara un libro de historia sobre o “telón de aceiro” (que coñecerán vostedes a vindeira semana) e vin un título moi atraínte por xenérico. “Cómo funciona la música” (Reservoir Books). O autor, David Byrne, non me dicía nada, e amabelmente Jaureguizar me ilustrou acerca do escritor-músico, líder dunha banda chamada Talking Heads que eu tiña o privilexo de descoñecer case que por completo, agás unha canción cuxo título me resulta moi inspirador: “Psycho-killer”. Unhas poucas audicións, cunha voz aguda de máis, aturuxos e uns estraños ruídos que despois remataron por ser gruñidos dun koala, non me animaron a continuar á escoita, e limiteime ao que fago ben (ou mellor), que é ler. Prefiro a Lou Reed e a Velvet Underground.

David Byrne, dende logo, non é un cantante nin un músico ao uso e demóstrao con esta obra, que varre por completo o negocio da música, dende a creación mesma ata a autoedición e as novas tecnoloxías. As explicacións que ofrece para cada tema gardan un perfecto equilibrio entre o afán didáctico e a complexidade inherente a unha arte-industria tan complicada. Atrévome a propoñer unha edición española a cargo da omnipresente Alaska, Alejandro Sanz ou David Bisbal. De seguro sería emocionante.

Obviemos desexos absurdos e regresemos a Byrne. Na obra pódense distinguir dúas liñas temáticas claras, e penso que curiosamente, o máis interesante é aquela que ten menos que ver coas experiencias persoais do autor. Á hora da creación, por exemplo, teñen máis interés as súas reflexións teóricas (complementadas no tramo final da obra cunha proposta ao meu xuízo arriscada de canonización da música pop. con vaticinios bizarros incluídos) que o relato de como abandonou o pop para sumerxirse en espectáculos (“performance”, que dirían os posmodernos) inspirados na música africana, o teatro xapones ou os citados marsupiales diprotodontos.

Os capítulos dedicados a historia da música e ao ambiente musical dos clubs neoyorkinos nos setenta son os dous que máis poden atraer ao lector menos espelido, que é o meu caso. Nun mundo no que a música en formato físico vai ser difícil de explicar aos nosos fillos (a íntima relación entre un boli e unha casette), resulta de interese saber non só como se escoitaba hai moito tempo, senón tamén como se gravaba e como de xeito imperceptíbel os consumidores de música cambiamos o foco: pasamos de estar decepcionados porque un artista non sonaba igual na radio no coche que en directo ao polo contrario, a indignarnos porque os directos non ofrecen a estabilidade do disco. Explicar o funcionamento práctico dun club é oportuno tamén, dado que hai países ou lugares coma Lugo onde son escasos… e pouco valorados.

Pero a mellor ensinanza de Byrne é que a música non “funciona” só no eido artístico, senón no comercial. Espállanse pola obra toda unha serie de comentarios pragmáticos que rematan nun capítulo plenamente técnico, cunha fenomenal análise tanto dos royalties coma do entorno económico e empresarial do “show business”, con consellos e gráficas incluídos. Á fin e ao cabo, a pela é a pela. E non estamos en tempos de romanticismo mal entendido.

O que máis boto de menos da Universidade de Santiago son os compañeiros. Sen excepción, rapaces moi intelixentes, traballadores irredentos, sempre solidarios co do lado e dirixidos por un equipo de mestres de verdadeiro privilexio, encabezado por Darío Villanueva e Arturo Casas. Ou sexa, por dous xenios. Unha destas compañeiras chámase Margarita García e acaba de conseguir un éxito de relumbrón: desnudar as miserias do Centro Ramón Piñeiro, que en abril de 2010 concedeu unhas bolsas para investigadores “á lucense”: a dedo e pasando polo forro ou arco de triunfo todo baremo racional.

Podía dedicar este artículo de crítica literaria a ser malévolo co devandito centro, que non fai moita xustiza ao persoeiro que lle dá nome. Non obstante, vou ser indulxente e a pensar que o que sucedeu estivo motivado pola necedade e non pola maldade. Robert Trivers, biólogo, historiador e profesor na Universidade Rutgers, explica certa parte da nosa natureza, que agroma decote e que pode relacionarse con estes feitos, na súa obra “La insensatez de los necios”, que publica Katz Editores. Denantes de continuar co contido da obra déixenme dicir que resulta bastante estraño ler traducións feitas por arxentinos e con tics lunfardos que en ocasións non son moi decorosos ou fan que o lector teña que recorrer ao diccionario.

A chave de entrada ao libro está no seu subtítulo, que fai as veces de resumo argumental: “a lóxica do engano e o autoengano na vida humana”. Somos febles, somos ignorantes e somos egoístas. E non só somos todo iso, senón que además o noso cerebro é quen de construir toda unha serie de estruturas de pensamento que sosteñan a nosa febleza, a nosa estulticia e o noso egoísmo e os racionalicen ata o punto de ser quen de actuar con plena irracionalidade a través de procesos aparentemente racionais.

Regresando ao caso xudicial, os que non somos parte (agás pola amizade con Marga) temos dúas opcións: pensar que os encargados do asunto son uns manguelos ou pensar que son unhas persoas interesadas que se autoenganaron ao pensar que podían infrinxir as normas sen que ninguén se decatase. Pensándoo ben, podemos fusionar ambas. En calquera caso, Trivers dá unha explicación dos procesos asociados a estas “estrañas” decisións.

Coma outros moitos libros que tratan temas relacionados coa mente humana, sen ir máis lonxe os tan coñecidos de Eduard Punset, a obra de Trivers ten un comezo que se pode considerar bastante árido. Repítense consideracións de tipo antropolóxico, experimental-biolóxico e, as que menos me convencen personalmente, psicoanalítica. Só despois de avanzar unhas cen páxinas entra o autor nunha casuística francamente variada e exposta con grandes doses de intelixencia e autoironía.

Todos somos un pouco ignorantes e unha das cousas que descoñecemos en maior medida é o noso propio e particular grado de ignorancia. Sobran os exemplos na obra de cómo tendemos sistematicamente a ignorar todo aquilo que vai en contra dos nosos pre-xuízos, entendendo como tales as ideas formadas tempo atrás na nosa mente. Pero isto, así expresado, non sería demasiado preocupante: todo o mundo sabe que os republicanos de esquerdas tendemos a non ler certos diarios monárquicos máis matritenses que Mesonero Romanos, o cal non é demasiado relevante.

O problema vén cando Trivers expón, nun capítulo xenial, a capacidade de enormes grupos de persoas para autoenganarse e manipular estatísticas (accidente da nave espacial Challenger) ou para ocultar durante meses que un accidente de avión (o do Aeroflot 593 Moscú-Seul) foi provocado porque o piloto puxo a guiar o avión ao seu fillo. Moralexa do libro e asemade deste artículo: está claro que os seres humanos non somos precisamente un modelo de honradez. Pero, como algunha vez teño escrito nestas mesmas páxinas, debemos resistir a tentación de atribuir á maldade o que se pode explicar con facilidade recurrindo á estupidez.