Voulles contar unha historia. Había unha vez un xudeu prusiano que tivo un fillo, ao que non educou na súa fe. O rapaz creceu e botou moza, unha para toda a vida. El quería dedicarse á vida contemplativa pero o pai mandouno a estudiar Leis, xa que os pais prusianos debían parecerse a moitos dos pais de agora e pensaban que iso de dedicarse á filosofía non fai a un home de proveito. Os pais habían ser coma os pais de agora, pero os rapaces tamén eran ao mesmo xeito, e este dedicouse a sacar o título tirando polo pelexo e a aprender moitas cousas que nada tiñan que ver coa lexislación e si con tocarlle a zoca aos emperadores de Prusia.

Xa fóra da Universidade tivo que enfrontarse a uns eventos estrañísimos (nótese a ironía): casar coa moza anteriormente citada e conseguir vivir do seu traballo. A Europa do século XIX debía ofrecer unhas posibilidades similares á España do século XXI. Ao rapaz dábaselle ben escribir en xornais e non tiña pelos na lingua, pero vivir de escribir ben e saber moitas cousas non era sinxelo. E moito menos se un se dedicaba ou dedica á subversión. Así pois, o noso protagonista pasou de rapaz a home rebotando dun xornal a outro, dunhas compañas a outras, dunhas débedas ás seguintes. E dunha capital europea a outra, porque as persoas que din o que non convén adoito rematan tendo problemas. Aínda que non sexan homes novos e si coñecidos escritores, xornalistas ou empresarios.

O século XIX en Europa non foi retratado por ninguén mellor que por Charles Dickens, nos seus extremos de miseria, lumpen-proletariado e demais. As medidas de control da natalidade non existían e a feliz parella tivo un fillo tras outro, aínda que varios non chegarían á idade adulta. As criadas estaban aí e a carne era feble, co que o noso home preñou á súa e encamboulle o fillo a un ben disposto amigo. Ai, os amigos. Os amigos tamén estaban aí, e este era tan bo que encubría ata o indecente e sostiña economicamente ao seu compadre. El tivera máis fortuna e a súa familia máis cartos porque se dedicaban ao lucrativo negocio textil. Non era unha vida estraña, en en países como Irlanda sucedían cousas como esta ata hai poucas décadas, o cal me recorda que teño que ler “As cinzas de Ánxela”.

¿E que dicía que tanto podía incomodar aos goberno, ata o punto de ser expulsado de Prusia, Francia e Bélxica e limitada ao máximo a súa liberdade de expresión? Pois algo sinxelo: que os traballadores debían tomar as rendas do seu destino para evitar ser explotados de xeito abafante polos donos de fábricas, eses tipos tan interesantes que tiñan traballando a menores de idade, que impuñan xornadas de catorce horas e non recoñecían descansos dominicais. E que para evitar a explotación, o mellor era a revolución, que daría aos traballadores dereitos humanos pero tamén dereitos políticos, non menos importantes, semellantes aos que conseguiran os franceses ata que os esmagou a reacción.

Ser pobre en Londres era moito máis difícil que ser pouco rico en Prusia e a vida deste home, cada día máis e máis avellentado foise facendo máis difícil, se ben conseguiu chegar a vello, cousa que non acadaban moito, e iso malia fumar o suficiente como para que lle saisen varios enfisemas. Tivo unha grande actividade política, pero sempre fracasou por ser el só, minoría absoluta. Dedicou horas e horas a escribir con letra minúscula e ilexíbel un sistema económico e social global, pero fracasou, como fracasara en realidade con certo manifesto escrito anos antes. Ao seu enterro foron doce persoas: cinco máis có de Mozart, todo un éxito. Non foi soterrado nunha tumba comunitaria senón nunha tumba normal que só cincuenta anos despois foi modificada.

Este conto é o conto dun pobre coma houbo mil no século XIX. Por exemplo, Karl Grün. Un bandido, un criminal, un heroe. E a historia de Karl Marx, resumida seguindo a grande biografía de Jonathan Sperber (Galaxia Gutenberg) que quixen recomendarlles, deste xeito tan particular, para lectura nesta semana.

Podo prometer e prometo que será a última vez que falarei da Primeira Guerra Mundial ata o día 28 de xuño, data propia do centenario. Sei que non será sinxelo porque os editores tratarán de asolagarnos con outro centro de obras sobre o tema: memorias de todo can e gato, intelixentes trasposicións sobre as desastrosas consecuencias da balcanización, idealizacións variadas e ata supoño que algunha novela histórica –non había logo– dun vello combatente que remata protagonizando historias na Guerra Civil española. Fíxeno hai a penas un mes, coa obra sobre o tema de Margaret MacMillan e o tempo estáme a dar a razón, xa que vin neste tempo a varios intelectuais e políticos facer referencia a ela, como obra mestre tanto no histórico coma no ideolóxico, pola súa capacidade para amosar as ineficiencias da (mala) política.

Teño que volver sobre o tema por unha boa razón, que non é outra que a publicación en lingua española de “1914-1918. Historia de la Primera Guerra Mundial” de David Stevenson. Trátase da obra de referencia sobre o tema no ámbito anglosaxón e sobrevive á perfección ao paso do tempo, xa que foi publicada en 2004 e aínda non foi superada, mesmo coa erupción de libros sobre o tema que, matino, se terán publicado en Inglaterra e Francia. Decepcionado no seu momento coa monografía de Martin Gilbert (totalmente desaconsellábel, pero vostedes verán), din nesta no seu momento e non me arrepinto.

O principal logro que acada Stevenson no libro e o de poñer orde nunha materia tan informe e que xerou tamaña cantidade de bibliografía. Para iso comeza por descartar algunhas cuestións, fundamentalmente a das causas do conflito (complétese coa obra de MacMillan citada) e aquelas que teñen que ver cos efectos culturais e certas visións idealizadas (complétese co imprescindíbel “La Gran Guerra y la memoria moderna” de Paul Fussell). A partires de aí, comeza un camiño tan complexo como a mesma construción dunha trincheira, o espazo máis identificábel na memoria colectiva.

A orde é conseguida mediante unha estrutura cronolóxica convintemente disposta en capítulos cunha organización interna moi sinxela e que se expón nun argumentario inicial. Con isto, unha boa dose de mapas e unha indubidábel capacidade narrativa, o profesor inglés logra desfacer o novelo da Grande Guerra ata acadar Versalles e o que veu despois: a reconstrución e o ovo da serpe en forma de feridas pechadas en falsos que acabaron por facer un numeral máis no catálogo de carnicerías humanas.

Con todo isto pode ser que queden espantados ante a posibilidade de botarse a ler. Cometerían un erro, pois van a atopar menos políticos ca en MacMillan e a mesma incompetencia, desta vez proporcionada polos xenerais. Un ten as súas debilidades e no meu caso e neste tema son os xenerais Nivelle e Pershing, cuxa vida e milagres son tratados a fondo polo autor. Nivelle tivo a mala sorte de caer na pluma de Churchill, que era peor cá súa lingua, que xa é dicir. Este militar francés, progresista e exitoso no inicio dos combates, asumiu o mando integrado dos Aliados e ideou o (hilarante en perspectiva) desastre de Chemin des Dames: perda de documentos chave, bombardeo a rumbo e non cara a primeira liña, ataque en medio dunha treboada, tanques incendiados pola propia artillería e homes lanzados contra ametralladoras. Xa poden imaxinar o resultado. Pershing foi o comandante das forzas estadounidenses, o Patton da Primeira. Un tipo tan estrambótico que, según se di, as súas fazañas en México perseguindo a Pancho Villa inspiraron a Cormac McCarthy para escribir “Meridiano de sangre”.

Eran outros tempos. As guerras non se retransmitían en directo e as ofensivas dependían do “valor”. Agora fanse as guerras con drones e algunhas, só algunhas, retransmítense por televisión. Seguro que na República Centroafricana, algún caudillo está a lanzar mozos contra parapetos con Kalashnikov. A natureza humana, disque.

Houbo unha época na que, habida conta das tropelías levadas a cabo coa paisaxe becerrense e ancaresa á hora de construír a autovía cara a Madrid, tomei conciencia ecoloxista. Pensei en dar o paso a un certo activismo, pero non quedei nada convencido dos usos e formas da tribo, marcados por unha estreitez de miras preocupante. O meu escepticismo medrou e malia que son un orgulloso socio de Greenpeace, non apoio en demasía os alarmismos sobre o quencemento global. Por exemplo, o famoso documental de Al Gore, tan premiado que lle valeu outro deses Nobel bastante inmerecidos, non me parece de gran axuda para a causa.

Non obstante, que non me guste o documental e non vaia por aí fouce ecoloxista en man non implica que acepte o deterioro que o ser humano está causando ao planeta. O único que sucede é que estou convencido de que se non fosen os animais de dúas patas, a mesma natureza se podería encargar en calquera intre, máis ou menos aleatorio, de poñen en xaque a toda a humanidade. Sei que é un pensamento exasperantemente pesimista, pero é sabido que a noso diminuto tamaño en comparación co planeta e universo é algo pavoroso.

Para avalar os meus argumentos está nas librarías dende hai unhas semanas o último libro de Geoffrey Parker, “El siglo maldito” (ten o seu aquel facer unha tradución tan desastrosa do título orixinal, que dá nome á súa vez a este artículo, pero ímolo deixar así), publicado pola Editorial Planeta, convencida supoño de que esta obra mestra non fará competencia en datas sinaladas aos imprescindibeis premiados co Planeta (nótese a ironía de chamar premio ao que en realidade é unha tómbola literaria). Na historiografía española Parker é coñecido pola súa monumental biografía de Felipe II, xa reseñada aquí hai tempo, e outros libros relacionados co Imperio español, mais a nivel europeo os seus traballos máis sinalados están centrados no século XVII e máis en concreto na Guerra dos Trinta Anos.

Etiquetar a Parker coma un historiador do militar non sería nada esaxerado. O que si é esaxerado é o pinchacarneiro que dá nesta obra para converterse nun historiador especialmente sensíbel ao que se coñece como paleoclimatoloxía, ou sexa, o estudo do clima na historia e a súa incidencia nos feitos dos homes. Froito desa transformación nace unha obra cunha documentación asombrosa e unha perspectiva insólita, amén de moi entretida. De feito, ese entretemento contrasta e moito coas catástrofes que se relatan, saltando dun país a outro.

Se deixamos a figura de Geoffrey Parker poderemos retomar o meu argumento inicial. O ser humano pode destruír o planeta coa súa inabarcábel estupidez… sempre e cando o planeta non decida autodestruírse. As primeiras vintecinco páxinas do ensaio dan material para ducias de películas (malas) de catástrofes de Hollywood e uns cantos pesadelos. Parker expón a tese, que percorre toda a obra, de que as convulsións políticas e sociais da épocas, insólitas e de alcance mundial (a táboa incluída no prólogo resulta impresionante) estiveron provocadas e/ou alimentadas por unhas condicións climáticas nunca máis repetidas e froito da simultaneidade de tres fenómenos: a desaparición das manchas solares (o que se coñece como “mínimo de Maunder”), unha inusual actividade volcánica nas dúas beiras do Pacífico e a aparición de El Niño cunha frecuencia estraña. Todo iso provocou a conxelación do Bósforo en 1620, nevadas en Fujian (que se atopa no sur de China, ten clima subtropical e medias de once grados no inverno), un ano completo (1640) sen choivas en Cataluña e o Rosellón ou, de regreso a China, o inverno máis frío nunca rexistrado (os rexistros chineses, como se sabe, son milenarios) dacabalo entre 1649 e 1650.

É o que se coñece como “A pequena idade de xeo”, que non rematou ata mediados do século XIX e que deixa relativamente pequenos os actuais efectos do cambio climático (tranquilos, que o ser humano non se deixa vencer con facilidade). Parker analízaa con afouteza a partires de rexistros documentais, aneis nas árbores e movementos nos glaciares, aplicando os resultados de xeito transversal. Con ese alicerce, realiza unha historia prácticamente mundial do século XVII, deténdose máis como adoita ser habitual nas civilizacións máis “desenvolvidas”, ou sexa, as europeas. En todos e cada un dos capítulos podemos observar o valor que se pode dar a un feito tan habitual coma o de conseguir comida con facilidade: denantes da plena introdución da pataca e outros cultivos de grande resistencia, un inverno frío de máis seguido dun verán con xeadas podía matar a milleiros ou mesmo millóns de persoas.

Pero quedar coas observacións que Parker fai sobre Europa sería moi limitado porque precisamente os capítulos máis interesantes son dos dedicados a China (caída da dinastía Ming –a dos xarróns– e chegada dos manchúes), a India (o reinado de Shah Jahan, o construtor do Taj Mahal) e aos “continentes escurecidos”, neste caso polo enorme mérito que ten recopilar datos sobre choivas, epidemias ou as lendarias pragas de langostas en América, África e mesmo Oceanía. Neles brilla ademais un valor didáctico que constrasta cos imprescindibeis sobrentendidos que poboan as páxinas adicadas á Fronda, as batallas dos suecos dirixidos por Gustavo Adolfo, aos Romanov en Rusia ou á revolta de Cromwell.

A lectura da magna opera de Parker, a pesares de vir facilitada por multitude de mapas, esquemas e gráficos, non resulta nada sinxela, e require coñecementos previos e básicos da etapa tratada. Pero deixará unha pegada indelébel tanto pola súa calidade como pola súa innovación metodolóxica dentro das obras que están enfocadas á recepción polo grande público. Estamos en época de regalos e bos propósitos. Un dos mellores regalos é o libro e un marabilloso propósito é abordar unha lectura difícil, unha desas que resulte un tan esforzada que poda parecer un erro e que ao mellor xa nos teña derrotado algunha vez que outra, para sentirnos un pouco mellor con nós mesmos e o noso intelecto. Case é mellor que aprender inglés, pretender deixar de fumar (e fracasar no intento case que sempre) ou ir ao ximnasio durante dúas semanas ou menos.

Estes días discutía ciberneticamente co meu colega Víctor Sande, eximio proxecto de xornalista-analista deportivo-xefazo dun club, sobre os Estados Unidos. Os dous estábamos dacordo na mala imaxe que proxecta no exterior a última das superpotencias, pero eu matizaba que nós (os europeos) facemos un construto identitario a partires do que nos chega da cultura americana: actores frívolos, deportistas con swag, músicos comerciais, políticos daquela maneira… Proben vostedes como probei eu a rascar ese verniz e comprobarán que prácticamente ninguén é capaz de citar un escritor clásico americano (Whitman, Faulkner, O´Neill), un grande científico de barras e estrelas (Robert Oppenheimer) ou outros artistas (Frank Lloyd Wright ou Jackson Pollock). En resumo, somos igualiños a eses estranxeiros que chegan a Lugo preguntando polos tablaos flamencos e a calor.

Por esta sección xa desfilaron algúns escritores estadounidenses de grande sona, como Wallace Stevens, pero a ocasión que se presenta agora mesmo para volver a cruzar o Atlántico é inmellorábel. Chega por fin ás nosas mans unha tradución das “Poesías Completas” de Emily Dickinson, dispoñíbel para o grande público (recentemente publicárase outra edición na editorial Amargord, do que non puiden ter moitas novas) e cun responsábel de tanta sona coma o cordobés José Luis Rey, un dos poucos escritores nacidos nos 70 que paga a pena ler e que amosa unha formación intelectual sólida á marxe de modas e hipsterismos varios.

Nova Inglaterra é a parte dos Estados Unidos menos coñecida para os europeos e ao mesmo tempo a máis similar. Unha proporción sorprendentemente alta dos grandes escritores do país (Emerson, Thoreau, Henry James, Robert Frost) saíron da rexión, cuxa cidade máis coñecida é Boston e cuxa bandeira intelectual e a Universidade de Harvard. Emily Dickinson naceu en Amherst, a cento cincuenta quilómetros de Boston, e nunca de alí saíu. Levou unha vida retirada que ten dado pé a ducias de especulacións sobre a súa sexualidade (homesexualidade, máis ben), as súas relacións familiares (problemas coa súa cuñada e veciña) e as súas relacións amorosas (un amor serodio e despois frustrado pola morte). Algúns críticos aínda non están liberados da maldición de andar polos poemarios a buscar pegadas da vida interior dos autores.

Enfrontarse á poesía de Dickinson é atoparse cun xenio explosivo que non admite explicación algunha. Unha señorita que vivía nunha vila máis pequena que Becerreá, filla dun congresista que non semella ter sido ningún pai da patria (nin sequera do Estado de Massachussetts) e que non chegou a publicar máis ca un feixe de poemas en vida (oito, para ser exactos, en boa medida pola neglixencia da persoa á que llos enviaba, Thomas Higginson) converteuse en pouco tempo na meirande poetisa das letras inglesas e nunha lectura imprescindíbel, para min só a altura de Shakespeare.

Ata aquí xa é sorprendente a historia. E máis sorprendente aínda se observamos a súa traxectoria como poetisa, algo para o que esta monumental obra é ferramenta fundamental. Nos comezos atopamos unha voz da natureza que transmite panteísmo, que se funde cun entorno en certas ocasións bucólicos que contrastan ou reflicten a personalidade do eu poético. E, subitamente, unha explosión de luz poética que quizais non teña igual en toda a lírica occidental. Tres anos de certa paz familiar nos que o amor, a morte e as cuestións metafísicas son respondidas dende a poesía do coñecemento da reitoría de Amherst. Ata o poema 709: “Reduce no Human Spirit / To disgrace of price”. Creo que non precisa tradución, afortunadamente.

E a partires dese momento… a musa que progresivamente abandona a un poeta americano. Creo que xa dixen nalgunha ocasión que para min non hai poema más triste, dende o punto de vista do escritor, que “Adeus á miña fantasía” de Walt Whitman. Isto é así porque non coñezo ningún outro texto no que a voz poética traslade de maneira tan clara o esgotamento do xenio poético. Whitman pecha con el “Follas de herba” e é consciente de xeito dramático de que endexamais volverá a coller a pluma para escribir versos de xenio. Emily Dickinson, personalidade poética menos volcánica que Whitman non nos regala un colofón como ese, senón un lento declinar da súa poesía no que xa é máis difícil atopar esas respostas.

É un misterio creativo. Eu non podo aspirar a explicalo e menos aquí. Para iso tería que aceptar a existencia do xenio na súa acepción máis espiritual (non o fago por puro racionalismo) e ser capaz asemade de darlle unha explicación. Sen necesidade de buscar as voltas o que procede facer é disfrutar da poesía pura, en esencia. Escura en moitas ocasións, que require concentración e á que hai que dedicarse cunha devoción calvinista (relixión que rodeaba á autora sen que ela a practicase) para sacar todo o pracer que se encerra nas practicamente 1.500 páxinas de textos. Se se ven interesados e notan que lles falta alento, non se preocupen, ten remedio: ármense de paciencia,;comecen coa antoloxía que traduciu de xeito excepcional Silvina Ocampo, poetisa tamén e contemporánea de Borges; achéguense a unha papelería e merquen marcadorciños de cores para ir sinalando o que guste ou emocione; e, finalmente, esquezan os guións, que co paso das follas acaban sendo bos compañeiros de viaxe, intermedios reflexivos. E se aínda así notan que lles faltan folgos, vaian ao poema 376, onde se agocha o uso poético máis marabilloso da palabra “átomo”. O cumio poético para un materialista.