Andamos inmersos nas derradeiras semanas do ano nas cada vez máis pechadas diatribas acerca do que se deu en chamar o “reto soberanista” da Generalitat, a cuestión do dereito a decidir e da posíbel independencia de Cataluña. A nivel literario e ensaístico todo o proceso está a dar lugar a montes e moreas de libros dun e doutro signo, entre os que hai que remexer ben e separar o gran da palla. Hai proxectos que levan en marcha moito tempo e que, casualmente ou non, agroman agora para poñer matices a un debate burdo en ocasións. Tan burdo que o Ministerio do Interior se sumou a el de maneira paquidérmica, modificando o Código Penal para que “ofender a España” sexa un delicto. Así pois, para despedir o ano e en previsión de que en 2014 me podan multar por escribir o que penso, imos reseñar un ensaio histórico e, de paso, ofender a España un anaco. Se andan sensibeis, poden pasar ás páxinas de deportes.

Hai uns meses vén de tirar do prelo a editorial Galaxia Gutenberg a obra colectiva “Historia de la nación y del nacionalismo español”, dirixida polos profesores Antonio Morales, Juan Pablo Fusi e Andrés de Blas. Trátase dun enorme tomo (mil cinconcentas páxinas), algo que é imprescindíbel dado o tema a tratar, que non é outro que a idea de España ao longo dos séculos.

Non lles chamou a atención nada do título da obra? Relean, agardo. Xa están de volta, supoño. “Nacionalismo español”. Si, señores, existe tal cousa. De feito, non existe un só nacionalismo español, como os diversos profesores se encargan de demostrar con pluma sagaz, senón diversos, entre os que cabe destacar pola súa vixencia o que se denomina na obra perennialista, isto é, aquel que afonda nas presuntas raíces da nación española, que case que poden resumirse na divisa “Dios, Patria y Rey” mesturada coas “esencias” de España. E unha cantidade inxente das diatribas que se dirixen á cerrazón do nacionalismo catalán non proveñen dun universalismo ou un humanismo senón deste nacionalismo perenne, tan oscurantista como o catalán, ao que cabe asignar expresións do tipo “se rompe España”.

A historia de España non está de moda. De feito, como ten demostrado David Viñas Piquer, en moitas ocasións a novela histórica actúa de substitutivo dos coñecementos da ciencia de Herodoto, co perigo que aporta á ecuación o elemento da ficción. Conseguir a miña obra de referencia na materia, a coordinada polo exiliado Manuel Tuñón de Lara, non foi cousa sinxela. Agora mesmo a única historia monumental é a coordinada polo mestre Fontana, pero non se atopa con facilidade tampouco nas librarías. En canto a compendios, é paradoxal que o máis completo e sinxelo de atopar sexa o do franquista Ricardo de la Cierva, cuxa perspectiva científica podo atreverme a poñer en solfa.

A obra que coordinan Morales, Fusi e de Blas analiza polo miúdo, coa enorme rigurosidade que se supón a unha obra de carácter académico, a traxectoria histórica da nación española e a traxectoria ideolóxica do nacionalismo español. Para realizar tal hercúlea tarefa faise preciso un traballo transversal: mitoloxía, historia, historia da literatura, política, filosofía, educación… E malia todo quedan flancos descubertos. Por exemplo, dada a importancia do catolicismo ultraconservador (por non dicir ultramontano, que non sempre o foi) na configuración da idea de España, bótase a faltar un longo artículo diacrónico que recolla moitos elementos dispersados noutras pezas.

As obras académicas non levan subtítulo porén esta debería levalo. Propoño, por exemplo, “Relato de una impotencia”. E aquí vén a prometida ofensa a España. Das fecundas páxinas sae un aroma a fracaso e oportunidade desaproveitada: unha España que non foi quen de fornecer aos seus cidadáns dos logros suficientes para que se sentisen orgullo de pertenza. Nin todo o xenio de Menéndez Pelayo puido rescatar unha soa aportación de interese da ciencia española. O Imperio non foi máis cruel có Británico ou o de Leopoldo no Congo Belga, pero deixou un considerábel rastro de ignominia. As liberdades públicas foron rexeitadas a berros de “Vivan las cadenas, viva la opresión, viva el rey Fernando, muera la nación”. E a nosa idade de prata, na que prometían agromar os froitos da rexeneración e do espírito crítico en converxencia (por fin) co resto do mundo occidental, foi amputada polo franquismo, que engadía á divisa anteriormente citada o poder das armas.

E do mesmo xeito que non levan subtítulo, as obras de Historia non deben levar intención ou pre-xuízo. Nunca deixaremos de lado os que historiamos, dunha ou doutra manera, a Tucídides. A autoría colectiva e o rigor científico amosado por todos os autores (cuxo número se achega aos cincuenta) garanten unha obra de enorme calidade que será difícil de igualar a curto prazo. O feito de que a nación española non sexa algo do que sentirse orgulloso non implica que non se podan escribir magníficos libros sobre ela. Ata eu mesmo aspiro a ofender a España e escribir ao mesmo tempo un artículo de opinión (que outra cousa non pretendo) de certa calidade.

En realidade, tiña que estar premiado ofender a calquera país, non só a este no que vivimos. Poucas cousas hai no eido literario máis divertidas ca sátira política. Claro que para divertirse ríndose dun país é preciso ter sentido do humor. Agardo que o vindeiro ano 2014 lle traia algo diso ao señores ministros de Interior e de (In)Xustiza. E aos demais, a todos vostedes, ademais de risas e sentido do humor, felicidade. Cada un saberá como conseguir a súa.

A nivel editorial, un crítico resulta afortunado cando hai efemérides. Os selos teñen o bo costume de aproveitar os aniversarios para encher as librarías de obras nas que se esmigalla o acontecemento en cuestión: causas, consecuencias, desenvolvemento, biografía dos principais protagonistas, fotografías, anecdotarios… Todo o que vostedes se podan imaxinar. E dentro dun mes entraremos nun dos anos máis sinalados en canto a sucesos: o 28 de xuño de 1914 cumpriranse exactamente cen anos dende que un estudante bosnio, Gavrilo Princip, disparou en Saraxevo contra o arquiduque Francisco Fernando (agora máis coñecido polo seu nome en alemán, usado por certa coñecida banda de rock indie). Princip evitou o cadalso por ser menor de idade e rematou morrendo de tuberculose en prisión cando a guerra aínda non rematara. Creo que é difícil atopar a unha persoa anónima que de xeito tan directo interviñese no destino de tantos millóns, ao desencadenar a Primeira Guerra Mundial.

Cando comecei a interesarme na historia, o meu mestre Santiago Dans (que non sei onde parará pero que merece unha estatua por aturarme alá na Montaña) amosoume a miña burramia: coñecía os datos pero non as causas subxacentes. De feito, el nunca conseguía lembrar os nomes dos protagonistas pero podía falar horas sobre o conflito bélico, cousa que eu non. Grazas a iso, agora tendo a facer o camiño á inversa: vexo un dato que me interesa e podo memorizar a busco un tocho que conteña toda a información que preciso.

Non é a primeira vez que esta guerra aparece nesta columna. Primeiro foi co clásico de Bárbara Tuchmann e despois cunha estilización literaria a cargo de Peter Englund. Agora traemos unha obra académica e de plena actualidade: “1914. De la paz a la guerra”, de Margaret MacMillan (Turner Editorial) é unha obra de referencia para entender por completo todas as voltas e reviravoltas que fixeron que a feliz Europa que Zweig describe nos seus libros se transformase no niño no que creceu o ovo da serpe nun prazo non superior a corenta anos. A autora é unha eminencia sobre a materia… aínda que a súa liña de traballo resulta alomenos curiosa: gañou unha morea de premios coa súa obra sobre o Tratado de Versalles (“Paris, 1919”) e agora salta ás causas de xeito directo. Non sei que me dá que nalgúns anos poderemos ver unha triloxía, na que se engada un volume sobre a batalla en si mesma. Realmente agardo con ardente paciencia.

Indo ao núcleo da cuestión, dúas observacións de máxima importancia. A primeira, que non é nada sinxelo atopar unha historia na que se expoñan os acontecementos ab ovo coa rigurosidade coa que se fai neste libro. Todo está interconectado á perfección, coma neses mapas que ensinan o cauce principal dun río con todos os seus afluíntes e subafluíntes (é moi coñecido e espectacular o do río Mississippi). A segunda, que é aínda máis difícil atopar unha historia con semellante nivel de información que ao mesmo tempo poda ser lida con amenidade grazas á habilidade narrativa da escritora, que é quen de equilibrar a información relevante sobre a cuestión, a moi importante sobre o contexto e a que non ten moita importancia e chega case que ao nivel de díxome-díxome, pero que dá ritmo ao acto da lectura.

Sobre o contido histórico, o libro constrúese retrospectivamente a partires da súa derradeira frase. “Sempre hai outras opcións”. Ante a teórica inevitabilidade coa que adoito se tende a mirar este tipo de guerras, MacMillan opón a (acertada) teoría de que a unha catástrofe tamaña só se chega pola acumulación de inutilidade e mala fe combinadas, en boa medida, coa inevitábel eficiencia xermánica. Tras a caída en 1890 de Bismarck, Alemaña pasou a estar dirixida por militaristas non diplomáticos dirixidos por un Kaiser que rozaba o retraso intelectual. O problema é que o mesmo se podía dicir de Rusia con Nicolás II e duns países balcánicos sempre “particulares” (un rei serbio foi derrocado, asasinado, mutilado no mesmo pazo real e botado pola fiestra a unha morea de estrume en 1903). As democracias máis avanzadas, Francia e Reino Unido, non estaban gobernadas por políticos tan incapaces pero metéronse elas soíñas na trampa por medio de alianzas, cláusulas segredas e escaladas bélicas con pouco sentido.

Estes días, por outro traballo que estou a facer, tiven que estudar os comezos da guerra química, as batallas do Somme e, sobre todo, o desastre de Gallipoli, a península turca na que deixaron a vida miles de soldados por erros militares gravísimos. Eu son desas persoas que considera que o Ministerio de Defensa debería desaparecer, e a lectura desta obra confírmame nesta opinión, xa que militares e diplomáticos saen bastante mal parados. Os ingleses e os seus ataques frontais contra as ametralladoras, os franceses pensando que os alemáns non poderían atacar por Liexa, os alemáns incapaces de deter unha mobilización xeral por exceso de eficiencia (si, isto sucedeu e a descrición da autora é simplemente indescritibelmente xenial), os rusos incapaces de mobilizarse ante a extensión do seu país e os austríacos (austro-húngaros en realidade, nótese a homenaxe a Berlanga) nun estado que eu non podo describir, xa que tería que destripar o argumento de “El hombre sin atributos” de Robert Musil e non paga a pena.

Hai días que ata escribir un artigo desta extensión non é suficiente pola riqueza da obra da que se fala. Hoxe é un deles. Como se achega o Nadal, vou rematar propoñéndolles que non se esquezan de libros coma este na cesta da compra.

Entre todos os acontecementos inusuais que estamos a vivir en España nos últimos meses hai un de especial interese: seguir en tempo real a (posíbel) formación dun país, neste caso a República de Catalunya (matino que tal e como está o patio non se lles ocorrerá poñer un rei, que xa tería a súa gracia). Para calquera persoa mínimamente versada en historia e que estudase o xurdimento dos nacionalismos posterior a 1848, os procesos derivados da inclusión da autodeterminación entre os principios consagrados polos catorce puntos de Wilson e os procesos de descolonización dos sesenta, todo ten un aire de sainete levado por iletrados que fede bastante. Especial atención pola súa supina estupidez merece o argumento de que toda España debe someterse a referendum acerca dunha das súas partes. Cada vez que escoito a alguén dicir esto, danme ganas de atizarlle coa historia de Europa de Norman Davies.

“Europe. A History”, aínda non traducido ao español, é posiblemente o mellor libro sobre o tema que existe. O problema é que é o mellor porque vén a ser o único, e de pouco serven as críticas que sobre el se lanzaron, por graves erros nos detalles, porque ningún outro autor que non fose Davies tivo a valentía de lanzarse a unha historia integral do continente. Non son as únicas críticas dirixidas hacia este historiador. Especialista na historia de Polonia, país no que os seus libros son de lectura obrigatoria nas escolas, ten o incómodo costume de xustificar os feitos do pobo polaco, incluídos o seu antisemitismo e colaboración co Holocausto ou as súas políticas ultracatólicas actuais, só igualadas dende hai unhas semanas polo goberno español.

Máis ou menos todos nos facemos unha idea, complexa ou simplificada, de cómo aparece un país. Pero moi poucos de nós seriamos capaces de dicir cómo desaparece un país, algo que por certo sucedeu con relativa frecuencia na historia europea. Norman Davies fíxo esta pregunta e escribiu para respondela a obra “Reinos desaparecidos”, na que analiza un conxunto de países que se esfumaron (este é o sentido literal do título orixinal) ao longo da historia do Vello Continente.

Só a mítica Atlántida desapareceu xeograficamente sen deixar rastro. Os países de verdade só saen da escena politicamente, paseniño en moitas ocasións, integrándose nalgúns dos que agora coñecemos. Por exemplo, unha exitosa serie de televisión vén a presentar aos Reis Católicos coma creadores dunha España nacida o mesmo día que Boabdil saiu de Granada (idea moi extendida). En realidade, a Coroa de Aragón non deixou de ser independente ata 1714, cando se integrou efectivamente en España e perdeu “nimiedades” como a xurisdicción independente ou a capacidade de establecer relacións internacionais propias. Outros perden unha pequena parte do seu territorio, como sucedeu con Eire, pero esa perda resulta tan traumática que é posíbel para Davies consideralos como entidades desaparecidas.

Se algún lector hai da citada historia de Europa de Davies, en “Reinos desaparecidos” atopará un estilo e unha disposición moi diferentes. Naquela obra, o historiador oxoniense mesturaba o relato co que chamaba “cápsulas”, microcapítulos sobre cuestións de interese especial ou transversal, que formaban practicamente un libro á parte. Nesta atense a un tipo de relato moito máis convencional sen perder un ápice de interese. A estrutura dos capítulos repítese con efectividade: anécdota contemporánea na que están recollidos elementos pertencentes ao glorioso pasado do reino desaparecido, viaxe ao pasado remoto, intre climático, decadencia e desaparición ou modificación sustancial. Todo elo aderezado cunha carga moi completa de mapas, necesarios sobre todo no caso dos capítulos dedicados ao leste de Europa, xeograficamente menos familiares para o lector español, e dunhas árbores xenealóxicas que recomendo nin mirar se non quere acabar un cun balbordo mental de consideración.

Se entrase no contido de cada un dos capítulos podería encher un especial do xornal. O grado de erudición de Davies é moi alto, sobre todo nos episodios dedicados ao entorno polonés, os de Lituania (en realidade, Gran Ducado de Polonia-Lituania), Borussia (non, non é un nome de equipo de fútbol) e Galitzia (si, unha rexión que se chama como a nosa e coa que non temos irmandade porque son pobres, quedan lonxe e non teñen druídas nin gaitas). O capítulo dedicado a Rutenia pódese ler na práctica coma unha reportaxe xornalística e presenta o caso máis extremo: a república de un só día (o 15 de marzo de 1939). Pola contra, o capítulo dedicado á URSS é perfectamente prescindíbel, pois non aporta nada que non poda atoparse en obras xeneralistas sobre o século XX e, para os que pasamos dos 30, nas nosas memorias persoais de principios e mediados dos 90.

Aquí remata nesta ocasión a columna. Non hai conclusión con referencias mordaces á actualidade. Si ten que haber unha invitación á lectura e ao regalo de libros durante unha época na que o consumismo hai moito que substituiu á relixión como motivación festiva. E na medida do posíbel, unha invitación tamén ao consumo na pequena libraría, que unhas poucas hai na nosa vella cidade, e que ao paso que vamos están en serio risco de converterse elas mesmas en reinos desaparecidos. O seu negocio terá que transformarse, porque non poden competir en custos e distribución, pero nesa transformación de seguro que non van perder o seu encanto e o amor que tratan aos seus devotos. Bo Nadal, discretos lectores.

Hai unha cousa que me encanta, como lector dende a miña infancia, do diario El Progreso: a capacidade que teñen (temos) para lle atopar orixes lucenses a practicamente calquera. Cando aínda era un mozo adoitaba bromear coa posibilidade de que calquera día o periódico trouxese en primeira plana que Bin Laden tiña unha avoa por aí adiante, en Bustelo ou na Muñez, aldeas abandonadas do municipio.

Pero nalgunhas ocasións, e a de hoxe é unha delas, non fai falla forzar demasiado a nota para escoller a un protagonista dunha columna e ubicalo na nosa terra. Neste caso trátase de Gonzalo Vázquez. Á marxe dun especialista en baloncesto, como poderemos analizar a continuación, é unha escritor que manexa a linguaxe e os recursos narrativos cunha habilidade que xa quixeran algunhas das plumas máis senlleiras do noso país. Para mostra a súa crónica (o xénero aquí non admite dúbidas) titulada “Y Bilbao se oscureció” –sobre a gota fría que asolou o Botxo o 26 de agosto de 1983– contida no último número de certo magazine de cultura contemporánea. Eu coñecía o texto nunha versión anterior e sabía que Gonzalo Vázquez tiña vinculacións luguesas, o que non deixa de ser un orgullo para a provincia. Xa verán vostedes por qué.

Algúns de vostedes, xentiles lectores, saben da miña dedicación ao deporte do baloncesto. Non me extenderei máis. Esa dedicación exténdese loxicamente ao interese pola NBA, a mellor liga do mundo. Claro, o seguemento desta competición remata por convertir a un nun sultán das “Mil e unha noites”, agardando ao conto de cada xornada dunhas particulares Sherezades. Todas as noites chega a tentación de volver para a cama e dimitir do noctambulismo, deixar o relato polo medio. Pero sempre regresamos porque aos seres humanos gústannos a maxia e saber como rematan os contos.

Xa que logo, poderiamos dicir que Gonzalo Vázquez é o gran visir deses sultáns que moitas noites se erguen a ver baloncesto. Despois da publicación de “Invasión o victoria”, quedou claro que non hai unha soa persoa que saiba máis da NBA en España (de aí o orgullo provinciano que antes citabamos). Agora agroman reunidos nun só volume os textos que durante moitos anos formaron e construiron a sona deste autor, nos que se pode seguir a pegada da súa “educación sentimental”. Titúlase “101 historias NBA”, malia que o subtítulo, “Relatos de gloria y tragedia” recolle con maior exactitude o contido da obra.

Unha das grandes vantaxes de mirar o baloncesto con ollos de historiador, como fai Vázquez e como lle gusta facer a un servidor, é que non hai deporte máis e mellor documentado. Pérdense na noite dos tempos as orixes do fútbol, da loita ou do balonmán. As do deporte da canastra teñen lugar, data e protagonista: Springfield, leste dos Estados Unidos, tal día como hoxe de 1891 e James Naismith. As canastras eran cestas de péxagos. Neste mesmo punto inicia o autor a súa historia, e non desmaia ata pechala coa penúltima fazaña de King James e cun texto de carácter distópico verdadeiramente xenial no que se condensa a evolución do xogo.

O deporte, tan vilipendiado e vilipendiable en moitas ocasións, non deixa de ser no fondo unha comedia humana, unha materia de especial interese por ser quen de condensar o desafío aos límites físicos e por rachar a separación entre Terencio e Hobbes: o deportista non é alleo ao outro e, sen embargo, remata por ser un lobo para el, posto que só pode haber un vencedor. A NBA, dentro do mundo dos deportes, é a comedia da comedia: fogueira de vanidades na que arden verdadeiros adonis negros, superdotados físicos e intelectuais, meniños da rúa con talento só para dúas cousas (gañar metendo unha pelota por un burato e gastar os cartos gañados en vivir a vida), estranxeiros de todas as partes do mundo (dende Chantada se Vázquez tivese querido ata Sudán do Sur pasando por Arxentina e Lituania), millonarios que xogan con persoas coma se fosen pezas de xadrez…

E Gonzalo Vázquez navega no medio deste mar de historias, moitas veces lendas, para extraer esas cento e unha que resumen a gloria e a traxedia dunha competición, ata onde se pode chegar polo deporte. Xogadores cocainómanos contratando sicarios para liquidar a un adestrador, salvaxes agresións nas que o agresor remata por converterse (tamén) en vítima, homes para os que a presión da cancha non chegaba a ser nada en comparación coa da súa casa ou o seu pasado, carreiras truncadas por accidentes dramáticos, o día na que millóns de nenos do mundo choramos porque Magic tiña o virus do SIDA… Todo isto desfila ante os nosos ollos sen que nin por un só momento se perdan as ganas de volver a páxina.

E este é o grande valor do autor: non só é un sabio senón tamén un estilista. Ten todas as armas para a comunicación e para a escritura. Enfrontado a un material de epopeia (tecnicamente estamos ante heroes do mundo moderno) é capaz de manter a adecuación nos seus textos: evita o ridículo da esaxeración e tamén a corrente banalidade do cronista deportivo, ancorado moitas veces en fórmulas que se repiten unha e outra vez.

Por desgracia para vostedes, chega o momento semanal de lamentar o mal que funciona a pel de touro. Porque o autor desta obra semella ser un proscrito: non o verán nese propulsor de fama que é a televisión. Para falar de deporte xa están os Manolos, os puntos pelotas e demais bultos sospeitosos que participan en faladoiros a berros, ademais de aqueles que se absteñen de vociferar e prefiren falar da moza (famosa) deste e das zapatillas (moi chulas) daquel. Por sorte: sempre nos quedarán os libros.