Andaba eu un pouco perdido con esto da selección de obra de lectura. Andamos nunha semana chave a nivel editorial: comezan a saír novidades de cara o Nadal, pero o máis interesante, ao meu xeito de ver, aínda non está nos anaqueis. Vagabundeaba pola miña libraría lucense preferida cando volvín a reparar naquel tomo groso de cor azul celeste que xa me chamara a atención nun par de ocasións e que estaba alí arriba de todo, coma un chisco fóra da vista. O apelido da autora era Supervielle e non puiden evitar comentarlle a Rosa, profesión libreira de postín, que cando había poesía por medio ese apelido era unha garantía, mesmo sen abrir o libro.

Non me equivoquei e disfrutei duns días de lectura excepcionais, que agardo que vostedes podan compartir animados por estas liñas. Tras unhas semanas de ensaios, era hora de chegar a un oasis poético, aínda máis se temos en conta que a cuestión da ficción, agás polas reedicións, non parece ir a mellorar moito, tampouco entre este final de 2013 e o principio de 2014. Volvendo ao noso, este descanso en verso vén dado pola lectura atenta de “Al margen”, a poesía reunida en edición bilingüe (español e francés) de Silvia Barón Supervielle, prima irmá do poeta Jules Supervielle, publicada por Adriana Hidalgo editora, selo cordobés, pero da Córdoba arxentina que de cando en vez deixa en España alfaias xeniais coma esta ou aquela tradución de “Inventing Ireland” que xa vai para anos nas miñas estanterías.

Durante os meus estudos, Jules Supervielle era unha presenza constante, e o mesmo se pode dicir desta poetisa. Un deses casos límite que os estudantes de Literatura Comparada odiamos porque poñen en solfa os criterios para determinar o que é un autor nacional. Silvia Barón naceu e foi criada na Arxentina, polo tanto nun país e nun entorno hispanofalante. Pero a súa familia educouna en francés (a lingua na que escribía Supervielle), o mesmo que a familia de Borges educou ao pequeno Jorge Luis en inglés. Aos 25 anos marchou a París e comezou a vivir na “súa” lingua, pero sempre cun pé no español polas súas traducións. Nas súas declaracións nunca se declara unha escritora francesa, pero os seus poemas están nesa lingua. E nesta edición son traducidos, en moitas ocasións pola mesma autora, e atopamos que a súa sonoridade e os seus ritmos teñen, como ela mesma, un pé en cada lingua, en cada ribeira do océano Atlántico.

Os vellos seguidores desta columna xa saben da miña debilidade por unha poetisa arxentina, Alejandra Pizarnik, de traxectoria que podemos asimilar á de Barón, tanto na viaxe ata esa meca sesenteira que era a capital francesa como na forma poética, xa que as dúas beben de Antonio Porchia, do haiku e dunha condensación que entronca cun esencialismo total nos contidos. Por sorte, Silvia Barón puido evitar o incómodo feito de drogarse compulsivamente (as imaxes derivadas do LSD en Pizarnik son espectaculares) e o aínda menos recomendábel de desexar a morte como fuxida deste desesperante mundo. Así, a súa actividade poética chega ata o mesmo 2013, no que recibiu premios internacionais como o “Jean Arp” de Estrasburgo.

A poesía de Silvia Barón Supervielle entra dentro do que podemos chamar, seguindo a Juan Ramón, poesía pura. Desprovista de adornos e barroquismos, directa á imaxe, cun contido de grande profundidade ontolóxica e unha concisión total, que non se modifica co paso das décadas, en consonancia coa citada influencia do haiku. Como se nos informa nas notas aclaratorias sobre as primeiras edicións, moitos dos libros eran pezas de coleccionista nos que a poesía estaba acompañada, por exemplo, de gravados, que reforzaban ese contido. A autora nunca se move do camiño, nunha traxectoria de continuo pulido das imaxes. A enunciación poética, sempre ligada a un eu que semella fortemente problemático, consegue tocar a fibra sensíbel: como lector desprexuizado, nada me gusta máis que que unha voz dun poema poña letras ao meu pensamento ou sentimento. A fondura de Barón consegueo en numerosas ocasións, e de seguro pode facelo con todo aquel que poda entregarlle unhas horas de lectura.

Os idiomas e as traducións normalmente non demandan máis ca un breve comentario. Neste caso habería que extenderse un chisco máis, dado que o bilingüismo da edición vén acompañado do relativamente raro fenómeno da autotradución (só nalgunhas das obras contidas), realizada cunha habilidade fantástica. O feito de que esteamos ante unha edición bilingüe ten tamén unha consecuencia a nivel editorial que, neste caso, si perxudica a lectura e mesmo a primeira impresión do libro. Este tipo de obras edítanse adoito nun formato de tamaño suficientemente grande como para que se podan ver as versións enfrontadas dos poemas. Non sucede aquí: temos na man, coma Jabes, un libro de pequeno formato, e en ocasións faise incómoda a tarefa de comparar orixinal e tradución. Tamén chama a atención o grande número de páxinas que quedan practicamente en branco, cheas só con dous ou tres versos en francés.

Xa dicía anteriormente que me gusta que un poema exprese o que sinto. Tamén me gusta saber que poderei recorrer a ese poema sempre, agochado entre millóns de gotas de tinta nos meus anaqueis. Silvia Barón nunca caerá, polo tanto, no “olvido cercado de silencio”. E, como medio de coñecemento, dun saber esotérico quizais, moitas veces non sobre o mundo senón sobre un mesmo, nunca a poesía debería caer no esquecemento nin ser relegada a cenáculos extravagantes ou medievais.

Eu cando era pequeno tiña principalmente tres xoguetes. Había un cento máis, claro, pero os que lembro con máis agarimo eran eses tres. Un xilófono, miña irmá pequena (si, era o xoguete máis divertido que había; e eu para ela igual, matino) e un atlas. Aínda está na casa de meus pais, ao lado do televisor. Artesanalmente forrado por miña nai para que non se desgastase e sorprendentemente ben conservado se temos en conta o tute que levou. Meus pais dábanme unha libreta e alí pintaba eu bandeiras, copiaba ou calcaba mapas… E cando se me cansaba o pulso, lía; as detalladas e individualizadas fichas de cada país. Sen ser quen de establecer relacións, pero si de memorizalo todo. Caeu o muro e os colores eran igual de atraíntes, pero aquilo xa non había por onde collelo, a menos que un pretendese explicarlle aos nove anos á profesora de Sociais que a República Democrática de Alemania seguía existindo.

Mantiven un interese pola xeografía e a xeopolítica que volco de seguido nos meus artigos. De feito, a cartografía e a súa historia aparecen como factor en case que calquera actividade que realizo. No seu momento, por exemplo, dediquei moitas noites ao visionado da miña serie de televisión favorita xunto a “The Wire”: “El Ala Oeste de la Casa Blanca”. E unha das miñas escenas preferidas ten que ver cos mapas. Un mapamundi, ata ese momento, era simplemente iso para min. E o mesmo para a Secretaria de Prensa Cregg e para Josh Lyman, un modelo para min. Pero uns amabeis señores presentábanse ante a Casa Branca para explicar que os mapas estaban equivocados porque non ofrecían a imaxe “real” dos continentes. Por exemplo, Groenlandia usualmente ten un tamaño similar a África cando esta é, na realidade, catorce veces menor; e Europa soe estar no medio cando debería estar moito máis ao norte. É o que se coñece como a proxección de Gall-Peters.

Así pois, cando atopei “En el mapa. De cómo el mundo adquirió su aspecto”, de Simon Garfield, que publica a Editorial Taurus, non dubidei nin por un segundo. Tiven sobrada recompensa. Estamos ante unha obra que mestura á perfección entretemento e información dentro dun formato accesible tanto en linguaxe coma en extensión. Tras unhas semanas nas que só aparecían por aquí libros moi contundentes, temos un que sen os apéndices a penas pasa das catrocentas páxinas, que dada a temática, están de continuo aderezadas cunha enorme carga gráfica en forma de gravados e fotografías.

Un aspecto que resulta especialmente destacábel é a versatilidade que amosa Simon Garfield. Os coñecementos que insinúa nalgunhas partes fan pensar que podería ter construído este traballo como un árido traballo de cartografía (nomeadamente a renacentista) e museística, cun pequeno excurso quizais para poñer picante coa axuda das dúas grandes intrigas que rodean ás obras de arte: os fraudes e as subastas multimillonarias. En lugar disto, atopamos unha obra que se ramifica acollendo todo tipo de análises de tipo tecnolóxica, mapas menos convencionais e disquisicións histórico-científicas de primeiro nivel.

A tecnoloxía revoluciona todo e os mapas foron un dos elementos que máis cambiaron nestes anos. Eu son moi de preguntarlle aos paisanos aínda, tendo en conta que lugares coma Chao do Monte ou A Tapada non aparecen nos GPS. Pero hai que recoñecer que en cidades ou en traxectos longos o trebello é unha marabilla. Garfield conta a súa historia, o seu funcionamento e a súa razoábel evolución, que liquidará de todo os enormes mapas en papel. Pero non queda aí co tema da tecnoloxía: un capítulo sorprendente (alomenos para o que esto escribe) foi o dedicado ao mundo dos mapas nos videoxogos, que demostran a capacidade de insertar a cartografía no mundo do entretemento e mesmo de crear a partir dela un xénero (os xogos de rol con percorridos abertos) de grande éxito comercial.

A anécdota que relataba hai unhas liñas amosa o divertido que pode ser o tema dos mapas cando un sae do convencional. A proxección de Peters, segundo se explica, ten as mesmas vantaxes políticas que erros técnicos, e os países semellan estar postos na corda de tender a roupa. O mapa de Vinland é o primeiro no que aparece América, pero é posíbel que nunca se descubra se é verdadeiro ou un fraude. Os mapas dos sucesivos descubrimentos feitos na Antártida non difiren en demasía daqueles que poderían facer vostedes namentres len este artigo, toman unha cervexa no bar e lle explican ao de enfronte cómo chegar á casa da aldea. A descrición da fabricación artesanal de enormes esferas, como a que o goberno USA lle regalou a Churchill en 1942, ten un indubidábel atractivo literario. En fin, estes episodios conseguen dar un grande ritmo á narración.

E cando Garfield ten que mergullarse en temas máis complexos, mantén o nivel. As descricións de cómo Eratóstenes mediu o diámetro da terra coa axuda só dun gnomon, ou de cómo Ptolomeo ou Mercator facían os seus cálculos non desmerecen ao resto da obra a pesares da complexidade inherente ao asunto. E tampouco o fai a miña explicación preferida sobre a cartografía histórica: o por qué América recibiu o nome de Vespucio no canto de recibir o de Cristóbal Colón. A culpa foi doutro xeógrafo chamado Waldseemüller. E a historia ten o seu aquel: moitas veces, unha vez metida a pata, xa non hai maneira de sacala. En 1507 Waldseemüller bautizou o continente, e en 1513 recoñeceu o seu erro e atribuiu o descubrimento a Colón. E así os inexistentes dracones deixaron paso ao inexistente Amerigo. Cousas que descubrir nos mapas.

Hanme permitir vostedes que comece hoxe facendo unha reflexión que non sexa de carácter biográfico ou persoal senón política e social. Tras a sentencia xudicial referente ao afundimento do Prestige, só podo concluír que este país necesita unha limpeza que só pode atopar os seus referentes na literatura clásica, naquel traballo de Hércules que consistía en limpar nun día as cortes de Augías, que estaban cheas dun gando ao que os deuses outorgaran inmunidade contra as enfermidades. A cantidade de esterco era tan enorme que semellaba imposíbel facelo, pero o heroe desviou un par de ríos por medio dun canal e a auga arrastrou a merda.

Como din diversas webs humorísticas, os xuíces están entre condenar ao mar ou ao barco. Algunhas portadas supoñen un insulto para o pobo galego. E no colmo da confusión, atopo aos meus comentaristas preferidos: os que mesturan a sentencia que abolía a doutrina Parot (unha aberración xurídica ata para un profano e unha mostra da miopía da caste política da transición), tomada por un tribunal con moitos maxistrados de xeito aséptico con estoutra, que semella ser unha mostra máis da incapacidade do sistema xudicial español para dar resposta ás demandas dos cidadáns. Iso si: o recurso á moralidade por riba da lei igualao todo a nivel rúa, e tan contentos.

Todo isto cáeme no medio dunha lectura que non resulta precisamente entretida pero si moi instructiva, sobre todo á hora de que estas Gotas cheguen a ter unha liña editorial en base aos comentarios dos seus discretos lectores. Hai unhas semanas defendemos o Estado de Benestar e un par de atentos lectores sinalaron a relación destas políticas co “ben do Imperio”, en palabras de Fontana. Nun breve apunte déuselles a razón parcialmente. Agora, coa lectura de “Transformar el mundo”, de Neil Davidson e publicado pola imprescindíbel editorial Pasado & Presente, ábrense novas vías para o debate, que van máis lonxe do marco posterior á Segunda Guerra Mundial.

Unha primeira apreciación que hai que facer sobre a obra é a de que se enmarca dentro da tradición historiográfica do marxismo inglés. Os menos atraídos polo asunto sorprenderanse da puxanza do PCGB, pero o comunismo british deu algún dos mellores productos intelectuais do século (a triloxía de Hobsbawm sobre o século XIX e, sobre todo, “La formación de la clase obrera en Inglaterra” de E.P. Thompson, recentemente publicada en España por Capitán Swing. Isto sen esquecer as marabillosas historias de espionaxe de Kim Philby e, sobre todo, Anthony Blunt: espía comunista dirixindo a Pinacoteca persoal da Raíña.

Davidson, por desgracia para o lector, non conta co verbo fácil do recentemente finado Hobsbawm e pon nas nosas mans un ensaio de enorme interese pero de linguaxe críptica para o non iniciado e dunha complexidade que en verdade contrasta, por exemplo, coa obra de tema similar de Antonio Escohotado que aparecía por aquí hai un mes. A pesares de todo, a asombrosa erudición do autor remata por compensar a aridez dalgunhas partes, e iso que nalgúns puntos sorprenden as decisións metodolóxicas tomadas. Se tomamos (eu fágoo) a Kolakowski como referente do estudo da historia do marxismo, sorprende que o que para o autor polaco é “o fracaso” para Davidson sexa “o marxismo clásico”. Dende un punto de vista profano, resulta difícil defender o clasicismo dunha corrente corenta anos despois do pasamento do seu principal teórico.

Tamén é complicado resumir nunhas poucas liñas as teses do autor. A obra destaca máis polo analítico que polo programático (como debería suceder en todos os libros deste tipo e non sucede decote). Malia todo, a fondísima análise do concepto de “revolución” (neste caso sen o adxectivo “burguesa”, problematizado ao longo do traballo) permite extraer unha conclusión: a pesares do final da era das revolucións burguesas -constatábel-, aínda poden existir camiños que se afasten do capitalismo neoliberal. Podemos chegar ás barricadas.

De feito, volverei sobre o estado de benestar para explicarme. Os meus lectores “don cicuta” expuñan a teoría “clásica” de que o estado de benestar foi un invento dos Aliados para deter o comunismo e as súas vantaxes sociais. Pero se asumimos (e podemos facelo) que unha das razóns para o fracaso das revolucións era a falla de condicións axeitadas, ou sexa, a ausencia dun proletariado ergo dunha burguesía (evidente na Rusia zarista e precapitalista), atopámonos ante a paradóxica posibilidade de que a revolución só sexa posíbel nunha sociedade semellante á actual. Perspectiva teórica alomenos ilusionante, dadas algunhas das situacións antes comentadas, pero que acaba por non semellar moi ancorada no noso día a día.

Pasado o “marxismo clásico”, Davidson afronta as críticas revisionistas, que dan pé a desmontar parte das simplificadoras teorías de Popper ou Hayek e mesmo a tratar de responder se é posíbel pensar aínda na revolución permanente no hemisferio sur, mesmo con excursións ao modelo híbrido cara o que parece caminar a xigantesca economía chinesa, disposta a utilizar polo que se ve a estratexia de portos abertos… de regreso ao século XIX, malia que sen o encanto dos “55 días en Pekín”.

As cousas non andan demasiado ben a este lado do Paraíso capitalista. E visto que non acabamos de atopar moitas solucións na xustiza nin (risas enlatadas) na política. Así que unha alternativa é, como xa dixemos, a das barricadas, aínda que só sexan ideolóxicas e literarias, como as que ocupa Neil Davidson coas súas obras.

Nas próximas semanas, esta columna vai falar moito de xeografía e nacionalidades, e polo tanto de nacionalismos. Non é culpa só do que isto escribe, senón dos selos editoriais, que están a sacar unha boa cantidade de libros sobre mapas (curioso, como veremos de hoxe en sete días) e sobre a nación española. Aínda non abrín o libro sobre España mais recoñezo que teño xa un prexuízo difícil de arrincar: o de que a importancia nominal de Castela (enténdase este contexto de xeitos amplo, os que estudaron antes da LOGSE xa me entenden) non é máis ca un exercicio de compensación libresca fronte a histórica realidade que España sempre mirou cara os mares en lugar de cara o centro. Tartessos, Cádiz, Sagunto e Cartago-Nova deixaron paso a Barcelona, Valencia e Mallorca e estas á súa vez a Sevilla e Cádiz de novo.

Esta idea non naceu no baleiro senón en moitas tardes de estudo, e pode ser discutida por fenómenos como a Mesta. Dito isto, a lectura de obras de carácter enciclopédico, internacional e transversal dá soporte sobrado ao que a sosteña. Un volume deste tipo é “El gran mar”, de David Abulafia, unha historia humana do mar Mediterráneo dende a mesma chegada dos humanos ata hoxe mesmo. O autor é catedrático de Historia en Cambridge e, a xulgar pola detallada descrición ofrecida en certos puntos da obra, descendente dunha familia de xudeus sefarditas (ou sexa, españois) que coas súas accións e viaxes contribuíron a dar forma a ese pequeno universo multiforme que vai de Barcelona a Beirut e de Venecia a Alexandría.

Como un é galego e moi galego, aquelo do “mare nostrum” non lle acabou de acaer  cando o estudiaba. Píllame moi lonxe, non o vin de preto ata ser un adulto e as paisaxes mediterráneas non se atopan entre as miñas preferidas. Dito en poucas palabras, para min Barcelona é unha cidade sen mar.

Pero que considere o mare como “vostrum” no canto de “nostrum” non implica que falte interese intelectual na forma en que esta canle de augas tranquilas (en comparación co bravo Cantábrico, por exemplo) sostivo a economía e a cultura dun continente dun xeito que, por razóns xeográficas, nin o Báltico pode igualar. Persas, gregos, cartaxineses, romanos, árabes xenoveses e moitos máis pobos mantiveron contacto saltando de costa en costa e illa en illa para construír unha cultura moi particular.

Dende o punto de vista libresco, falar do Mediterráneo é enfrontarse de modo inevitábel á pantasma de Fernand Braudel. Aínda que a súa obra só fale da “época de Felipe II”, o uso dun método que atendía á “longa duración” permítelle abarcar boa parte da historia do mar. Abulafia acada un enorme éxito no combate ao poder encontrar o equilibrio entre unha materia amplísima, unha boa selección das efemérides e as correspondentes explicacións de tipo económico, xeográfico ou comercial. Aos amantes da historia como anecdotario esto último non lles soe agradar, pero segundo pasan os anos un vai aprendendo a apreciar esa información no que vale.

Outro aspecto a destacar é a grande habilidade do autor para seguir só os ríos que van a desembocar de modo inmediato na súa temática. Grazas a isto pode limitar o obxecto de estudo. Non teño dúbidas de que a partires dunha historia do Mediterráneo podería falarse de asuntos internos coma a xa citada Mesta, as feiras medievais das cidades francesas ou as reformas relixiosas tridentinas. Abulafia contense e limítase coma o mesmo mar, e así consegue unha extensión axeitada e un grande ritmo narrativo.

Á hora de xulgar o seu traballo, vemos un manexo extraordinario da bibliografía máis acaída para cada período: traballos arqueolóxicos antigos que demostran as primitivas conexións comerciais entre Fenicia e outras zonas; fontes documentais directas para as épocas máis grafomaniacas; os minúsculos fragmentos de papel con fins comerciais das genizas, que non podían ser destruídos porque en todos había unha combinación de letras que debuxaban o nome de deus. A orde cronolóxica era practicamente inevitábel, pero sorprende o feito de que os periodos non se acomoden ás máis convencionais divisións senón a unhas máis adaptadas. Se teño que poñer un pero sería o de que eu tería interrumpido o traballo, por razóns simbólicas, o día 9 de setembro de 1922. Ese día a cultura grega, despois de 2.500 anos, desapareceu de Asia Menor coa toma de Esmirna. Os acontecementos da Segunda Guerra Mundial ou as Guerras Árabe-Israelís xa tiñan actores externos. Chipre nos setenta non deixou der ser un epílogo ás masacres de 1919 e 1922. Agora mesmo o Mediterráneo é unha poza, no medio das inmensidades do mundo globalizado.

Falando de mapas, hai por ahí unha páxina web con 40 que “non che ensinaban na escola”. Un deles amosa o centro de gravidade da economía dende o ano un. Hai que entender a súa confección, pero pódense quedar co dato de que en 1500 ese centro estaba na latitude de Valladolid, Lisboa, Estambul e Nápoles (grosso modo). Agora mesmo vai cara o Sur despois de tocar teito ao Norte entre 1990 e 2000. No Mediterráneo naceron o monoteísmo, o comercio inter-nacional ou a contabilidade. Foi o centro do mundo pero escolleu uns deuses equivocados, coma di certo nomeado académico con grande razón. Agora os seus países son PIGS (ben, sen o i queda mellor) e as súas illas non son famosas por implacabeis asedios (Malta), batallas sen cuartel (arredores de Lepanto) ou médicos famosos (Quíos) senón por seren trampolín dos que buscan unha vida mellor… lonxe das augas do Mare Nostrum, lonxe das augas de Lampedusa.