Como xa saben ou supoñen despois de tantos anos e artigos, un servidor é en último termo un polemista. E en ocasións un daqueles que representan o espírito da contradición. A sorte levárame ata o día de hoxe a non traer a esta columna un dos temas que máis teño discutido e que meirandes enfados levantou no meu círculo de amizades intelectuais: o conflito israelí-palestino. Podo facelo agora grazas á reedición dun clásico, “La cuestión palestina”, do polígrafo Edward Said, na editorial Debate.

Antes de continuar, teño que aclarar que son unha desas persoas que en nada tende ao maniqueísmo. En moi poucos argumentos os bos son moi bos e sono para sempre e os malos moi malos sen remisión. O debate xeopolítico e histórico, en concreto, é por definición coma o deus romano Jano: bifronte. Isto non implica que, coma un John Stuart Mill calquera, me manteña na mera exposición, como se verá.

Aplicada esta premisa ao debate que nos ocupa, e entrando xa de cheo ao libro, convén recoñecer que a orixinal publicación da obra de Said (en 1979, xusto despois dos acordos de Camp David) fixo posíbel que se comezase a ver en Occidente a problemática do pobo palestino cun maior grado de ecuanimidade e mesmo simpatía. Ata ese momento a identificación xeral e automática era a de palestino con terrorista, unha demonización absoluta.

Edward Said era o home máis axeitado para levar a cabo esta tarefa. Fondamente palestino no seu corazón, tivo que abandonar a súa terra en 1948 tras a creación do estado de Israel. “Grazas” a isto puido educarse ao xeito occidental e rematou converténdose na bandeira intelectual do post-colonialismo e construíndo toda unha teoría cultural acerca da alteridade, das visións e imaxes do que está na periferia visto dende o que está no centro. Como bandeira da intelectualidade palestina, promoveu un acercamento á cultura xudea, distinguíndoa claramente do “sionismo”. Froito dos seus esforzos recibiu, entre outros, o Príncipe de Asturias da Concordia na compaña de Daniel Barenboim, director de orquestra arxentino e xudeu.

“La cuestión palestina” é unha obra que se conta entre o mellor da bibliografía do tema. E tendo en conta que defende á parte máis débil e, agora mesmo, á parte máis popular, moitos lectores atoparán avais para discutir intelectualmente sobre o tema. Dito isto, estamos ante o que se podería denominar unha peritaxe de parte. O mesmo Said non o agocha, e xa dende as primeiras páxinas deixa claro que non falará de terrorismo porque a equivalencia terrorista=palestino xa está moi estudada. En toda a obra non hai a penas referencias aos actos terroristas levados a cabo por palestinos, e namentres se fan continuas referencias ao repugnante pasado terrorista de Menahem Begin, non se atopa ningunha, por exemplo, ao forte apoio a Hitler ofrecido por Amin al-Husayni, Grande Muftí de Xerusalén e, casualidades da vida, familiar directo de Yaser Arafat. O mesmo cabe dicir dos sucesos acaecidos durante os anos 70.

Máis curioso aínda resulta o seu xuízo sobre diversas causalidades. Que practicamente ningún sector da poboación israelí recoñeza o sufrimento do pobo palestino é culpa do sionismo; agora ben, que practicamente ningún sector da poboación palestina poda dialogar con Israel non é culpa dos palestinos senón… do sionismo. As ocupacións de terreo israelitas son glosadas por extenso, pero ata máis alá da páxina duascentas non atopamos unha soa referencia (e só unha nese momento) ás inocentes intencións de Gamal Abdel Nasser de “arroxar a todos os xudeus ao mar” no momento da fin do mandato británico. Ata un historiador nada sospeitoso como Ilan Pappé recoñece que se nas semanas que seguiron á independencia os países árabes tivesen vencido, o pobo xudeu teríase enfrontado a un segundo holocausto e, dada a poboación alí establecida, pódese afirmar que a xudería europea tería desaparecido da faz da terra.

Non só nalgunhas críticas a Israel ofrece Said unha visión sesgada (malia que lóxica e xustificábel). Os fragmentos dedicados a Arafat, á OLP e á presunta ilustración do pobo palestino non poden menos que verse, co paso dos anos, como parte dunha idealización. O carisma do rais non pode ser negado, pero Said agocha as sombras que xa entón rodeaban ao personaxe, acusado de ser excesivamente personalista e oscurantista. Arafat creou un goberno tan corrupto nos xa autónomos territorios ocupados que o seu propio pobo lle deu as costas. ¿Para unirse á alternativa creada polo propio Said, Al Mubadara, democrática e reformista? Non. O “ilustrado” pobo palestino, tan intransixente como os colonos invasores sionistas, botouse en brazos de Hamas, grupo terrorista que ten como primeiro punto do seu programa existencial… botar aos xudeus ao mar.

A cuestión é espiñenta. Said era un home de gran valía intelectual e con ese intelecto fixo esta encendida defensa do seu pobo que conseguiu en boa medida equilibrar a imaxe dos palestinos en occidente. Co que non contaba supoño é con que, vintecinco anos despois do seu libro, os dous pobos e os seus gobernantes aínda estivesen homenaxeando a Goya naquel “Con razón o sin ella” de “Los desastres de la guerra”, seguido como é sabido de “Lo mismo” pero cos papeis cambiados. Palestinos e israelís necesitan máis Saids… e que agora abandonen as trincheiras –neste caso tamén as académicas– para acadar unha verdadeira paz, que persoas coma min nunca coñecimos.

Os que estudamos Historia da Literatura, non ou noutro momento, tivemos que atoparnos con concepto de “xeneración” e a problemática que suscita, dende  súa mesma creación da man de Julius Petersen. Agás contadas excepcións, as agrupacións feitas baixo eses criterios resultan a longo prazo forzadas e a taxonomía queda sustentada por unha especie de leito de Procusto no que se corta todo o que sobresale (por heterodoxo).

Pero se hai algo que resulta máis incoherente có método xeneracional son… as tentativas de destrución das agrupacións en xeneracións e as ideas que arredor delas se teñen configurado. Esta semana traemos un caso que amosa estas ironías, alomenos nalgunhas das súas partes. Trátase da obra “Voces airadas”, de Juan Cano Ballesta, e nela trátase de amosar “a outra cara da xeneración do 27”. Publica Editorial Cátedra.

O grupo do 27 quedou como prototipo do método de estudo anteriormente citado na literatura española, superando á xeneración do 98. Autores asociados á vangarda (sen poñer demasiadas etiquetas suplementarias a este concepto), de idades parellas, vinculados a tempos e lugares concretos (o centenario de Góngora en 1927 e a Residencia de Estudiantes), catalizados baixo a figura maxisterial de Pedro Salinas e, tras a Guerra Civil, representantes no exilio da alta cultura española. A partires destes feitos maiormente extraliterarios, desenvolveuse un patrón que unificaba á xeneración no estilístico, facendo referencia ao seu esteticismo, a unha temática afastada da poesía social, co paso do tempo máis depurada na liña da poesía do coñecemento e cuns recursos formais non pertencentes á tradición máis clásica (sonetos, alexandrinos, rimas consonantes…).

O establecemento como xeneralidades destas características non implicou nunca, para os que estudamos o 27 en profundidade, que todos autores e obras se acomodaran a elas. Ningún dos especialistas sobre a época tiñan ou teñen tal cousa en mente. Os poetas do 27 eran uns estetas, pero con pouco máis de trinta anos Rafael Alberti xa era un combatente coa pluma; tomaron a bandeira de España no exilio, pero Aleixandre (por enfermidade), Dámaso Alonso (por conveniencia) e Gerardo Diego (por convicción) quedaron na España franquista; e a meirande parte dos poetas racharon coas formas tradicionais, pero os estudantes españois entraron en contacto co 27 ata hai ben pouco co “Romancero Gitano” de García Lorca, que usa a forma non estrófica por antonomasia das literaturas peninsulares, o romance octosilábico.

Juan Cano, en certo modo, trata de “epatar” cun título que non se corresponde co contido, por hiperbólico. É moi acertado dedicar un libro a un detalle diferente sobre calquera grupo literario, pero falar de ira asociada ao 27 non semella moi apropiado, e moito menos dedicando un capítulo a cada un dos autores máis coñecidos e recoñecidos. Un título máis matizado sería máis acaído para un libro que, rascando ata o fondo, non amosa máis que duascentas páxinas desa “outra faciana”.

E é que indo autor por autor, en moitos deles é sinxelo atopar crítica social, moi propia da época, pero non ira no estricto sentido do título. Todo aquel lector de Lorca enfrontou as súas críticas á situación de xitanos e negros (“Romance de la Guardia Civil española”), mesmo á situación das mulleres no seu tríptico teatral, mais en ningún deses libros se atopa furia. O existencialismo de Dámaso Alonso en “Hijos de la ira” é dramático pero non desbordado. E, postos a pedir investigacións que amosen ira, sería este o lugar para incorporar aqueles poemas de Gerardo Diego exaltando a guerra e á División Azul que nin o mestre Rodríguez Puértolas puido atopar. Pedro Salinas ou Claudio Guillén son a antítese dunha voz poética indignada ou alporizada. E xa non falemos de Vicente Aleixandre, poeta da meditación e a enfermidade (como diciamos antes, non puido emigrar a causa dunha tuberculose renal), ao que é difícil atopar con voz exaltada en “Sombra del Paraíso”.

E dito todo isto, sinalados os erros, é de xustiza sinalar o bo traballo de escolma do autor e a súa capacidade para trasladar unha versión menos estudada polo realmente tanxencial da poesía española a partires do 1920 no seu grupo máis representativo. O primeiro capítulo, coa recuperación do relativamente descoñecido José Moreno Villa, marca o ton de seria investigación, síntese na exposición e exemplos ilustrativos. Os capítulos dedicados aos, quizais, dous poetas máis comprometidos da xeneración, o xa citado Alberti e o decote minusvalorado Emilio Prados, teñen un grande ritmo e amosan unha faciana que trasloce a verdadeira carraxe das voces poéticas de ámbolos dous. Á marxe do comentado respecto ao criterio de valoración, os capítulos de Salinas, Lorca, Aleixandre ou Guillén deixan un poso de fonda reflexión e abren a fiestra á lectura dos autores, quizais na procura de dar ou quitar razóns a Cano Ballesta como aquí estamos a facer.

A modo de conclusión e de advertencia precautoria a un tempo, temos que sinalar que nin o autor nun o crítico afrontan a lectura da poesía como un exercicio de utilidade. Polo autor non vou falar. Por min, direi que non me vou a poñer becqueriano e trascendental co asunto da lírica, pero si teño que sinalar que a arte funciona baixo criterios diferentes a outras actividades humanas. A súa utilidade e fornecer alimento espiritual ao ser humano, o mesmo cá relixión só que sen guerras e masacres. Á fin e ao cabo, os mellores poetas sociais adoito son, simplemente, os mellores poetas.

Hai unhas cantas semanas trouxen a esta sección certa obra sobre correntes políticas do século XX. Malia que pola Rede non tivo moito impacto (penso que vou camiño de ter a bitácora menos comentada da historia), algúns amigos e compañeiros de fatigas si me fixeron chegar as súas observacións. Todas no mesmo senso: fun moi riguroso coa falla de unidade das esquerdas e teño unha visión extremadamente indulxente do “Estado de Benestar”, que para os meus amigos non é outra cousa que a lambetada que os ingleses inventaron para deter o avance do verdadeiro benestar, que proporcionaría o marxismo-leninismo.

Non é este lugar para fondas discusións sobre a fundamentación política e ideolóxica de políticas no eido da saúde, a educación e outras necesidades básicas do individuo, e menos se temos en conta que Bismark foi o primeiro en implementar políticas neste senso. É probabel que teñan razón eles. O caso é que isto me deu para procurar algúns libros acerca da historia do que podemos agrupar no grande bloque da “esquerda”. Á espera de que algún valente se decida a retraducir a Kolakowski e ante a imposibilidade de acceder de moso inmediato á monumental “Historia do pensamento socialista” de Cole, atopei “Los enemigos del comercio”, de Antonio Escohotado, na Editorial Espasa.

Escohotado é todo un personaxe dentro do ensaísmo español. Licenciado en Dereito e Filosofía, acadou o doutoramento cunha tese sobre Hegel, o que calquera lector do mestre de Jena, Heidelberg e Berlín pode apreciar como unha fazaña de primeiro orde. Nembargantes, a súa fama chega coa “Historia general de las drogas”, enciclopédica obra que tivo o seu xerme co cárcere (o autor foi detido por posesión de cocaína). Tras converterse nun mestre nese campo do coñecemento, abandonouno por completo e volcouse na economía. A obra que presentamos hoxe é a segunda parte dunha triloxía. Aproveitamos para solicitar dende esta humilde columna que os barandas de Espasa esperten e reediten a primeira parte, publicada en 2008, máis que nada para aproveitar o efecto arrastre.

“Los enemigos del comercio” é, esencialmente, unha historia da eclosión do comunismo como movemento político. Se no tomo primeiro desta “Historia moral de la propiedad” Escohotado falaba do comunismo como idea xenérica, neste segundo vemos como a partires da Revolución Francesa xorden distintas liñas de pensamento e actuación encamiñadas á destrución do Antigo Réxime e as desigualdades que este xeneraba. Só nun punto, e ben interesante por certo, se afasta o autor desta liña de traballo: ao estudar o desenvolvemento das prácticas comunitarias entre as distintas sectas que emigraron aos Estados Unidos dende o XVII.

Dous trazos son moi salientábeis no traballo de Antonio Escohotado. O primeiro, a súa ecuanimidade. No tratamento dun tema polémico, estudando autores que se esnaquizaron entre si (non hai maior carraxe ca desatada entre unhas faccións socialistas e as rivais) e que posteriormente foron á súa vez mallados tras a caída ideolóxica do marxismo, o autor permanece distantemente aséptico, malia que asemade poda valorar os acontecementos e as actitudes dos protagonistas da historia. O segundo trazo destacado é a súa erudición, verdadeiramente oceánica e expresada tanto no texto principal como nun completísimo e moi entretido complemento en forma de notas. O máis frecuente é que nunha lectura rápida se salten eses complementos: se o fixesen neste caso, perderían as mellores partes da obra.

Ecuanimidade e erudición non deixan de ser, no fondo, un complemento da rigurosidade e claridade da obra. O desenvolvemento da esquerda, dende a súa posición espacial na Convención no París revolucionario ata que o Aurora remontou o río Neva e apuntou cos seus canóns ao Pazo de Inverno, con pasos previos pola revolución industrial e os traballos de Karl Marx, está marcado polas divisións. Unhas divisións que en ocasións son sinxelas de ver (o socialismo cristián non pasa de ser unha incoherencia propia do proto-laborismo británico e o posibilismo dun Bernstein ou un Jaurés tampouco ten moito aquel) e noutras moi complexas, sobre todo cando se mesturan elementos doctrinais, económicos e de resentimento persoal. De feito, o relato das relacións entre Bakunin e os marxistas na Primeira Internacional semella peza quevedesca. Escohotado consegue con verbo sinxelo explicar nocións moi complexas con éxito.

O problema dunha obra tan interesante é que abre moitas cuestións e deixa respondidas poucas. Historiar un concepto non significa definilo nin adaptalo á realidade cotiá. Así pois, non podemos atopar un paradigma de xuízo sobre a propiedade na obra. Non parece que os medios para conseguir una redistribución da riqueza tiveran moito éxito, nin tampouco que Marx tivese moita razón no que Engels puido descifrar de Das Kapital. Agora mesmo o persoal está moi apegado ás posesións (eu de primeiro) e as utopías de autorrenuncia non parecen moi viabeis. Pero bueno, ao mellor estou equivocado e todo cambia. Hai uns días, nunha foto deste mesmo xornal, unha señora con vestido vermello e puño en alto cantaba (supoño, que o pé non incluía detalles) a “Internacional”. Ao mellor a estas alturas da película, tal e como está asunto, a algún lle dá por reivindicar que cada un aporte segundo as súas posibilidades e a cadaquén se lle dea segundo as súas necesidades. En Escohotado vemos que fundamentación teórica non falla. E cousas peores se viron e se ven de día en día.

Actualmente os críticos somos uns brandos, convén recoñecelo. Por unha banda, case que todo o gremio respecta a –estúpida- norma xornalística que vén a dicir que “can non come can”. Por outra, todos estamos imbuídos do que podería chamarse “urbanidade literaria” e facemos ver o noso disentir coa calidade dunha obra ben pola mera omisión ben pola sutil crítica. No canto dunha boa estocada, paradas de esgrima. Por último, a mercantilización literaria fai que unha crítica negativa a unha obra de determinado grupo/autor poda custarlle o pescozo laboral ao ousado. E os articulistas literarios tamén comemos. Pouco, que somos de tipo fino, pero de aire non vivimos.

Claro, que sempre hai disidentes. Uns moderados (un servidor, como verán nunhas liñas) e outros que toman o asunto como unha guerra á que marchan cun chisqueiro, unha lata de gasolina e un cacho de corda para que os deudos tiren do corpo cando rebente. Destes, eu saquei os dentes coa xente de “La Fiera Literaria”, aos que admiro con fondura. Gardo con agarimo unha cantidade de panfletos inxente nos que aprendín a xulgar criticamente aos “grandes” autores da novelística española actual. O seu método de “crítica acompasada” ten a ben demostrar que, sen saber escribir en bo español, o que se entende por usar con propiedade a sintaxe, a morfoloxía e o María Moliner, malamente se pode ser un novelista decente. E algún nin escribir con xeito sabe.

Un problema grave acerca da crítica que se exerce sobre estes autores é a falta da máis mínima perspectiva. Aínda vivos e desenvolvendo unha obra que destaca sobre todo polas cifras de vendas, son comparados con Joyce, Proust, Faulkner… Nin máis nin menos. E non só nos recursos narratolóxicos senón tamén na universalidade referencial, por exemplo. Un lector de Joyce non pode atopar en Antonio Muñoz Molina nin unha soa motivación para pasar da páxina vinte, se se pon esixente.

E claro, se supoñemos que un autor é excelente e que as súas obras son extremedamente complexas, pois teremos que adicarlle unha edición crítica e anotada. Coma se fose un Quevedo calquera. E alá foi a Editorial Cátedra, habitualmente caracterizada polo seu excepcional rigor, a introducir na venerábel Letras Hispánicas tal edición de “Sefarad”, obra de Muñoz Molina presentada como obra mestra da novela española dos 2000. Atrévome a afirmar que non houbo nunca nesta colección un menor plazo entre a primeira edición dunha novela e a súa publicación coa cuberta negra.

Respecto o traballo de Pablo Valdivia como editor, pero penso que as súas enerxías estarían mellor invertidas noutra cousa. É unha mágoa ver a un profesional esforzarse en facerlle ver ao lector, nota tras nota, o xenio de Muñoz Molina, sinalando cada detalle nimio, xustificando algúns deslices verbais na temporalidade indignos, amosando o que el cre que é un meticuloso traballo de poda do texto, poñendo notas eruditas a conceptos coma “Quinta Avenida” ou “Pirulí”. Semella que o que se busca é editar en idioma español para servir de referencia a estranxeiros. Particularmente, resultan tremendas as anotacións referidas á autoficción.

Porque para os Marías e Muñoz Molina se inventou esa marabillosa ferramenta explicativa. O procedemento vén a ser o seguinte: un escritor ten que crear un mundo ficcional –en teoría­–. Pero o talento para facer tal cousa é escaso en xeral. Polo cal, o escritor español de turno desbota a posibilidade de usar a súa imaxinación e comeza a contar historias de tipo provinciano, na mellor liña do “realismo social”, corrente que vista en perspectiva e comparación coa novela europea ou iberoamericana da época non é máis artisticamente atraínte. En moitas ocasións, historias baseadas en experiencias vitais, o cal é interesante se es Primo Levi e non se es un crítico literario de Lugo, verbigracia. Cando aburres ata as ovellas coa falta de orixinalidade das túas novelas, chega un crítico estupendo e explica o obvio: que toda aquela peripecia introducida nunha novela é ficcional, tivera ou non lugar no mundo empírico. O que fas é “poetizar a realidade”.

“Sefarad” é unha boa novela sobre as traxedias do século XX, en particular aquelas relacionadas co Holocausto e o GULAG, beneficiada polo feito de que a literatura sobre o tema en España era e é moi escasa (a obra de referente de Hilberg costa 110 euros e é un tomo “normal”) e polo engadido e a mestura da Guerra Civil ou a División Azul, fenómenos que enriquecen o relato. Moi posiblemente sobran citas e referencias a outras lecturas: o traballo de documentación substitúe á narración pura. Intertextualidade, fusilamento… Cando o tema se esgota, Muñoz Molina autoficciona, racha co decoro horaciano e a novela pasa a ser un collage infumábel con episodios como o da monxa, en verdade grotesco.

Noutras ocasións utilicei xa o útil concepto de “horizonte de expectativas”, aquelo que o lector agarda dunha obra, en moitas ocasións suxestionado polas críticas, recomendacións ou faixas. A obra de Muñoz Molina non é, nin moito menos, o peor que se leu para esta columna. Simplemente, non pode compararse con Faulkner por moito que o intente un editor-explicador decente ou un coro de turiferarios convintemente aleccionados polo propietario do grupo editor de turno. Se o rei vai espido, dise. Muñoz Molina non vai espido, nin con roupas de ouro, senón como diría Juan Ramón, vestido “de non sei qué ropaxes” que para o bo lector resultan incómodos. Como vostedes (se están aí) han ser menos esixentes ca min, poderán disfrutar con boas historias sobre as traxedias do século pasado.

Penso que nalgunhas ocasións teño comentado a miña completa inutilidade no tema musical. Non teño oído, nin formación nin un gusto verdadeiramente formado. De feito, é imposíbel que teña esto último porque non estou nada “actualizado”. Vale que non escoitara nunca con coñecemento de causa unha canción de Justin Bieber (xulgarei polo hábito do monxe e as zagalas que o seguen a todas partes), pero un meu amigo sinaloume neste verán que non escoitar a un tal Nels Cline viña a ser algo semellante a un pecado. Aprendín moito sobre grupos que non coñecía, pero o literario tira: aínda lembro a súa cara de asombro-compaixón cando lle comentei que o grupo “Mumford and Sons” tiña que recibir o seu nome de Lewis Mumford, estudoso do fenómeno da cidade.

Non son un experto en arquitectura e xeografía cidadá, pero como lector espelido admiro o oceánico coñecemento de Mumford. “La ciudad en la historia”, recentemente publicado pola Editorial Pepitas de Calabaza –un dos meus selos preferidos por ser quen de presentarse a si mesmo como “una editorial con menos proyección que un cinexín”-, é unha magnífica introdución ao tema, que despois pode desenvolverse con obras máis específicas. Entre estas últimas, voulles a recomendar a última de Emilio Mitre, catedrático de Historia Medieval da Complutense, “As cidades na Idade Media”, publicado pola Editorial Cátedra –que si que ten proxección.

A historia das cidades, sobre todo daquelas nas que un vive ou que coñece fondamente, é un tema apaixonante. Lembro cando grazas a Luís Valle, humanista e poeta lugués, puiden coñecer a historia máis recente de Lugo: os proxectos de destrución da muralla, a colonia de Antonio Miño, a idea de recuperar a estrutura arredor dun cardo e un decumano ou a planificación dese labirinto que era Carrero Blanco, agora aka Fontiñas. Cada cidade ten as súas particularidades e unha historia que moi decote paga a pena relatar.

Coma sempre que teño que reseñar libros que teñen algo que ver coa Idade Media (hai uns meses o último de Wrickham en Pasado & Presente), é preciso que explique que cando falamos desta época non nos referimos á barbarie dunha época chea de escuridade e ignorancia nin tampouco á imaxe ofrecida por obras como as de Ken Follett ou Ildefonso Falcones, modificada ata o punto dunha deformación absurda. Por fortuna, o mesmo profesor Mitre afórranos ulteriores comentarios ao subtitular a obra “Entre lo real y lo ideal”. Asume deste xeito dende a primeira páxina que existe unha historia da cidade (o urbanismo, a vida diaria) e unha estilización, que deriva mesmo no uso simbólico e literario do espacio, como acontece en Christine de Pizan e a súa imprescindíbel “Cidade das Mulleres” (traducida ao galego en Sotelo Blanco, engado). Así, resulta bastante natural a división en tres partes: xeneralidades, historia da cidade e historia da representación do mundo cidadán nas manifestacións artísticas que da época quedan.

Aínda que Emilio Mitre admita no prólogo da obra que esta ten un ton académico do que ningún dos seus traballos se pode desvincular, a excusatio non era necesaria nin supón unha acusación estilística. O libro é de lectura sinxela, cunha axeitada información no que a mapas se refire (básicos con este tipo de temática) e mesmo con bonitas ilustracións, tomadas de cadros e gravados de época. E ao contrario que o citado Mumford, abarcábel nunha semana de lectura non moi intensa. Namentres “La ciudad en la historia” marcha ata as 1.200 páxinas na edición citada, este volume queda nunhas asequibeis 282, excluíndo información auxiliar e particularmente uns apéndices que sendo interesantes son tamén prescindibeis.

E en canto ao contido? Pois ben, estamos de novo ante un libro de coñecementos transversais e de carácter humanista. Na cidade medieval naceron a burguesía e os gremios, o escolasticismo e as universidades. Foi o campo de batalla para a loita entre o cristianismo e a relixión musulmana, alomenos na Península Ibérica, con Córdoba como glorioso testemuño dunha época na que os proto-españois andaban polos montes de Asturias e Cantabria, non se lavaban nin tiñan literatura namentres a cidade dos califas reunía a Averroes e Maimónides. Tamén foi o xerme da política do Renacemento, sobre todo nunha Italia na que agromaron as cidades-estado, que primeiro xeraron un “hinterland” e a continuación desafiaron aos primeiros estados-nación. Na cidade de Xénova naceu (case con seguridade) Cristóbal Colón, da cidade de Florencia foi expulsado por liortas políticas Dante. Como noutras obras que optan por un panorama áxil e sacrifican o, para min, necesario enciclopedismo, queda sensación de que un sabio como Emilio Mitre podería ter tirado máis proveito e conseguir unha obra de auténtica referencia, malia que non sexa este o propósito anunciado na Introducción.

A pegada das épocas pretéritas nas cidades foi esmorecendo. Se non fose pola muralla, sería difícil distinguir o Lugo romano. Lutecia deixou de existir, transformada xa de todo en París, cando o barón Haussmann tirou as murallas: agora nesa zona están as Galerías Lafayette. Os alemáns estiveron a piques de botar abaixo a catedral de Reims hai un século, e aínda agora Francia anda a elas para reconstruíla. Está claro que a cidade medieval desapareceu, pero o seu espírito permanece. Alí foi onde desapareceron o feudalismo e o vasalaxe para deixar paso aos ideais de cultura e liberdade posteriores, sempre da man dunha nova economía burguesa. O libro de Mitre non fai máis que amosarnos onde está a semente espacial da nosa actualidade.

Dende que o libro se converteu nun artefacto cultural que hai que vender, a ser posíbel, por millóns, o continente gañou importancia sobre o contido. Os editores e innovadores están centrados en crear valor a través dun “produto” coa mellor “estética”. Xa atopei algún volume de presentación ben xeitosa (formato diferente, textura da cuberta, tipo de papel, persoalización do autor) que contiña unha poesía desastrosa, chea de ripios, sen estilo nin tema. Sen ir tan lonxe, ata as maiores editoriais tenden á cuberta estridente, que chame a atención do comprador non informado. Cousas de publicistas baranda.

A Editorial Debate vén de dar un xiro a todo isto, aínda que sexa involuntariamente. Cando recibín “El mundo de ayer”, a última obra de Jared Diamond, unhas bonitas letras douradas en relevo adornaban unha foto dun indíxena de Papúa. Despois de dous días limitándome a ler, observei un pequeno desgaste, que atribuín a neglixencia ou efecto da calor. Pasados catro días non había caso: as letras da portada estaban a borrarse sen remedio. Debate inventou a portada simbólica: Diamond fala de sociedades tradicionais que esmorecen, malia que moitos dos seus hábitos podan ser compartidos polos occidentais, e do mesmo xeito desaparecen as douradas letras do “mundo de ayer” na portada.

Continente simbólico e contido de grande interese é o que se nos ofrece nesta obra. Jared Diamond acadou hai anos moita sona con “Armas, gérmenes y acero”, obra coa que gañou o Pulitzer, que se segue atopar sen problemas en calquera libraría española decente e coa que renovou con forza as hipóteses ecolóxicas no campo do estudo da cultura. Porque unha das grandes preguntas a resolver sobre a evolución humana é por qué os europeos descubriron a penicilina e non o fixeron os bosquimanos.

Claro que, a grandes preguntas respostas absurdas, e habida conta de que a miña dona e máis eu cremos que “Os Simpsons” teñen todas as respostas, con isto non ía haber caso. No polémico capítulo no que Marge vai á Universidade (polémico porque racha con toda a continuidade da serie), vemos a un profesor novo e faranduleiro preguntarse sobre a posibilidade de que calquera tribo africana descubrise a enerxía atómica -namentres homenaxea a Derrida. Unha alfaia.

A obra está centrada nos traballos de campo de Diamond en Papúa Nova Guinea, o lugar máis diverso da terra, no que se concentran milleiros de tribos e prácticamente un sétimo das linguas da humanidade. Non é este sitio para discutir fondamente se a explicación ecolóxica é o Santo Graal da evolución cultural, pero si para constatar que, sexa ou non, Jared Diamond buscou o mellor lugar para sostela e facela verosímil.

“El mundo de ayer” é un exercicio de antropoloxía aplicada e centrada nas cuestións principais que rodean a todos os seres humanos: os conflitos (Diamond debería ter prescindido dunha exhaustiva descrición das guerras tribais que pouco aporta e é moi difícil de de seguir), a vellez e os seus problemas, a paternidade e os seus, a existencia dun deus ou dunhas crenzas no sobrenatural, o tratamento cos descoñecidos, os diferentes tipos de enfermidade. En realidade, a posta en práctica dunha certa cosmovisión. E é que resulta difícil para unha persoa que viva en Lugo imaxinar (ou regresar no caso dos maiores) unha época na que o principal inimigo fose o entorno, os depredadores, a escuridade, a fraga. Lugo non está no trópico nin no Cinturón de Fogo, así que xa non imos falar dos fenómenos meteorolóxicos extremos, nomeadamente os tifóns, nin de terremotos e volcáns.

O autor consegue dar coa tecla correcta no enfoque e na linguaxe. En ningún momento parece “un pel roxa en Nova York” nin tampouco un tipo impresionábel con calquera novidade. O relato das súas experiencias persoais ten un triple efecto: aumentar a súa fiabilidade como investigador de campo de cara ao lector, novelizar unha obra de bo tamaño permitindo descansar un chisco a mente e exemplificar un concepto que, para min, é o máis operativo dos que se expoñen, o de “paranoia construtiva”. En poucas palabras, Diamond refírese á habilidade dos indíxenas para detectar sinais sospeitosos en case que calquera situación e actuar con suspicacia e prudencia, pero sen deixarse levar polo pánico nin perder o control da situación.

Os exercicios de apertura de mente son fundamentais, a saída das fronteiras da nosa mente. Diamond consegue demostrar que todos somos en parte papúes porque compartimos o ser humanos. Pero tamén que a conservación das diferencias, a diversidade cultural, é básica xa que aínda hoxe fornece ás “novas tribos” de ferramentas que xa tiñan os nosos ancestros para enfrontarse a un mundo, o da enfermidade e a loita contra a natureza, que xa non é o noso pero no que a humanidade pasou a súa longa infancia.