Teño a un amigo* con moi pouca sorte no que á profesión se refire. Non se lle ocorreu hai anos mellor idea que estudar Ciencias Políticas. Como aquilo era pola época da presidencia de Aznar, estou seguro de que non escolleu a carreira polo prestixio que tiña a política (con minúsculas) naqueles tempos. Iso foi vocacional de seguro, aínda que nunca llo preguntei explicitamente. Gústalle a Política (con maiúsculas), estudouna e seguro que a practicaría. Pero claro, a Política está nas mans dos políticos e os pobres politólogos, sen comelo nin bebelo, ven como os seus estudos quedan denostados, porque a masa non está a tal punto para moitas sutilezas ideolóxicas.

Ser politólogo é algo que sempre desexei, unha profesión frustrada. De feito, a práctica das Ciencias Políticas abarca todo o espectro do humanismo: a retórica e o coidado na expresión, a historia das civilizacións, a filosofía nas súas máis diversas ramas, a socioloxía, o dereito e disciplinas máis técnicas polas que sinto unha especial inclinación, como a estatística. Un cóctel espectacular para toda persoa que sinta unha curiosidade transversal. Unha mágoa que a UNED (aquí chega o mandobre da semana) sexa unha estafa respecto aos servizos que ofrece. Se me da por estudar a curso por ano, sae o asunto a mil euros anuais: sen asistir a clase e sen materiais. Marca España, que lle din agora.

Visto que regresar á Universidade por esa vía non semella algo moi razoábel para a miña conta corrente, optei pola vía do autodidactismo. Como vase xa tiña, buscaba un manual de compendio para sistematizar ideas. E apareceu no meu camiño a “Historia del pensamiento político del siglo XX” (Editorial Akal), que coa anunciada limitación cronolóxica, ofrece un tratamento fondo de gran cantidade de temas. Aínda que a historia política anterior ao XX ten grande interese, cuestións de actualidade coma o estado do benestar son un chisco difíciles de enfiar con John Locke, alomenos para os profanos. De feito, a obra non é outra cousa que a que pecha a “Historia do pensamento político” da Universidade de Cambridge, coordinada por Terrence Ball e Richard Bellamy.

Nestas obras de referencia o índice adoito pon o foco sobre cuestións relevantes e sobre a súa estruturación. Unha ollada ao deste e as partes que o compoñen resulta francamente esclarecedora. Ábrese o libro cunha dedicada ao Estado de Benestar, e transmítese a sensación de que é algo transversal, á marxe da discusión entre dereita e esquerda. Os capítulos dedicados á dereita teñen viveza: dende o fascismo ao ultraliberalismo, non é difícil identificar tendencias e ideas básicas e asocialas con grupos ou grupúsculos do espectro político, español neste caso. Os capítulos dedicados á esquerda semellan relatar unha historia que aconteceu nun universo paralelo. Asociada a socialdemocracia co Estado de Benestar, os diferentes autores lánzanse a disquisicións sobre o Marxismo, de Saint-Simon a Althusser pasando polo renegado Kautsky, e todo aquilo ten un cheiro a naftalina, que debe de ser o que lles queda ás ideas cando só as defenden (é un falar) tipos coma Kim Jong Un ou Raúl Castro.

En canto a ideas non estrictamente políticas pero que si tiveron a súa incidencia na area pública, non deixa de resultarme curioso o amplo espazo que se dedica á psicoloxía e en particular á psicoanálise freudiana. Visto dende a perspectiva hispánica, Freud ten un certo interese cultural se cadra, namentres que as súas teorías sobre o inconsciente están conservadas en formol. Pero no mundo anglosaxón aínda hai visións políticas asociadas a esas ideas: de feito Peter Watson considera “o inconsciente” como a última grande idea da humanidade.

Unha parte ampla e de moito interese é aquela que tenta sistematizar os “novos” movementos de tipo sociopolítico, situados moitas veces á marxe do espectro político comentado. E digo “tenta” porque dado o atomismo existente dentro do ecoloxismo ou o feminismo, ou os graves problemas para atopar mesmo unha definición unívoca do que o pacifismo, resulta practicamente imposíbel ten éxito na empresa. Penso non obstante que a análise de menor calado, en proporción á estruturación do movemento, é a adicada ao ecoloxismo. Non coñezo ningún movemento pacifista ou feminista de carácter gubernamental. Pola contra, só a figura de Joschka Fischer daría para explicar de xeito programático as bases dos partidos verdes europeos.

Nunha última división aparece o toque universalista, coa análise dos fenómenos políticos á marxe (nunca completamente, claro) do Estado-Nación europeo e o pensamento político occidental. Moi brillante e de lectura imprescindíbel é a peza de Bhikhu Parekh na que se analizan as correntes principais: asunción do modernismo, sincretismo, tradicionalismo crítico e fundamentalismo relixioso. E como todos poden supoñer, o escrito dedicado aos países islámicos deixa un gusto amargo: non ten moito sentido falar do pensamento do século XX feito polos musulmáns máis cultos (que os hai, e a man chea) cando o mulá do lado dirixe ás masas e pensa que a a historia comezou e acabou o mesmo día: cando Mahoma chegou á Meca.

A conclusión nesta ocasión non pode estar relacionada coa cantidade e a calidade dos temas tratados. En ambos casos é dificilmente mellorábel. Pero un libro coma este sempre esperta curiosidade relacionada cos temas que quedaron no tinteiro. E dentro do pensamento político non están soamente as ideoloxías, o que atopamos na obra, senón tamén aspectos diferentes e, de novo, humanistas: retórica e análise do discurso, realización de sondaxes e estatísticas (sen dúbida, unha revolución para as ideas), desenvolvemento práctico dos sistemas de partidos e os propios partidos políticos, propaganda tal e como a entendía Bernays (comentada xa, pero non en profundidade)… Todas estas cuestións teñen unha obvia vertente práctica, pero o seu desenrolo diacrónico tivo grande importancia na Política do século XX.

Claro que, á fin e ao cabo, todo é falar por falar. Ou ler por ler. Levo case que unha páxina esquecendo que a meirande parte dos políticos non saben nada de política. Nin tampouco de temas prácticos e así nos vai. Como diría o Ubú de Alfred Jarry: Merdre.

*No blog e non no xornal prefiro citar e dedicar: todo este artigo está dedicado a @javmou

Matino que todos vostedes estarán xa bastante afeitos a que nesta columna se fale de case calquera cousa, predominantemente de política e economía, en ocasións con excusa dos libros reseñados. Así que non lles ha estrañar que comece comentando a situación en Siria, que resume os moitos males da política exterior arestora: esterilidade das institucións creadas, relativismo moral –non, non utilizo este sintagma no mesmo sentido que Joseph Ratzinger–, tendencia ao unilateralismo e a unha diplomacia de pega, etnocentrismo (remítome ao escrito a pasada semana) e, porque non dicilo, total inutilidade práctica. Non atopo mellor definición ao asunto que dicir que situacións como a de Siria son “un problema do inferno” –Samantha Powers, titulou desa forma o mellor libro sobre o tema–. E a pantasma dos tutsis masacrados en Ruanda sobrevoa as reunións nas que se toman estas decisións.

Claro que, dende unha perspectiva estritamente histórica e lamentando os miles de mortos que se producen e producirán en Siria (léase Irak, Ruanda, Kosovo…), resulta evidente que pasamos por unha época de paz e conflitos estritamente rexionais. Tendo en conta que o ser humán e tendente ao esnaquizamento do próximo, non creo que podamos aspirar a moito máis. E vimos dunha longa época moito peor, como amosan as “Memorias” de Raymond Aron, aparecidas hai uns meses en tradución publicada na editorial RBA e chegadas ás miñas mans durante as vacacións estivais. Se falamos de análise de conflitos, o seu libro sobre a guerra é na miña opinión un clásico á altura de Clausewitz, malia que sexa lastrado pola análise coxuntural.

Aron viviu entre 1905 e 1983, polo que foi quen de vivir con coñecemento de causa as dúas guerras mundiais (de feito, foi parte activa da Francia Libre no exilio) e a Guerra Fría. E claro, as comparacións estarrecen e son odiosas. Unha actuación unilateral dos Estados Unidos en Siria pode conducir a unha catástrofe no país tiranicamente dirixido por Bachar el-Assad, ben, a unha catástrofe aínda peor que a que xa se estaba a producir sen que os americanos pintaran moito no asunto. Aron, nesta obra, é quen de transmitir a fonda incerteza duns tempos políticos nos que unha actuación unilateral podía conducir a un cataclismo que aniquilase á humanidade enteira ou na súa maior parte, convertindo a Cuarta Guerra Mundial nun conflito con paus e pedras (Einstein dixit).

A traxectoria intelectual de Raymond Aron vén claramente marcada pola súa relación con Jean-Paul Sartre, compañeiro e amigo primeiro, némese intelectual despois. Namentres Sartre se convertía en Premio Nobel, filósofo de cabeceira do existencialismo francés e fervente defensor do estalinismo, Aron desenvolvía unha carreira fortemente vinculada a “Le Figaro”, a un proxecto político europeísta e liberal e a un certo esnobismo intelectual. Os capítulos que se dedican á vida da redacción teñen unha forte viveza, aínda que ignoran o feito de que a pertenza a ese xornal fixo que Aron fose etiquetado como editorialista de cabeceira dunha determinada á da dereita francesa, aquela que se desmarcaba do pasado nacionalista e asemade do cesarismo gaulista. O autor non agocha os seus problemas e diferencias co home que marcou a historia de Francia dende 1940 en diante.

Relacionarse dende o Liceo con Sartre era estar relacionado co marxismo, sobre todo con Alexander Kojève. A filosofía de Marx e o estruturalismo marcaron a vida cultural francesa durante a época de Aron, que co seu “El opio de los intelectuales” (tamén en RBA) criticou as correntes esquerdistas e pasou folla con respecto á súa formación. Dende ese momento os seus traballos e relacións estiveron máis orientados cara a diplomacia, relacionándose con sucesivos presidentes dos Estados Unidos, apoiando as políticas da distensión e mesmo relacionándose con ese individuo tan peculiar, aínda diría máis, mefistofélico, que é Henry Kissinger, aínda tan campante aos 90 anos como para asistir recentemente a un partido de fútbol do Greuther Fürth, equipo no que xogara na preguerra.

A vida persoal de Raymond Aron non é precisamente a un Casanova ou a dun Solzhenitsyn, pero enche á perfección o oco dunha vida profesional intensa. As partes das memorias ou autobiografías máis curiosas son ás da infancia. Neste caso, a nenez de Aron, nunha familia xudea pero sin filiación relixiosa, fainos evocar o “mundo de onte” de Stefan Zweig, a bela época que truncou a Primeira Guerra Mundial. Os burgueses encopetados, o “dolce far niente”, os partidos de tenis (Aron chega a facer referencia en varias ocasións ao seu ranking)… Un mundo ideal que afogaron os canóns alemáns. Neste caso, a parte final non se queda atrás. Aron sufriu en 1977 unha embolia e perdeu durante un tempo a capacidade de falar e escribir, máis non a conciencia. Recuperouse pouco a pouco e o seu testemuño de vellez é o da loita da mente contra as eivas do corpo. Un segundo ataque ao corazón, cando saía de dar testemuño a favor de Bertrand de Jouvenel, acusado de colaboracionismo, fronte a un historiador do Holocausto que o difamara, levouno á tumba. Aron fixo que Jouvenel gañase o caso, malia que tivera unha actitude bastante ambigua fronte a Hitler.

O xénero biográfico, en claro auxe nos últimos anos tanto a nivel intelectual como a nivel editorial e de vendas, pode ser dividido a nivel narrativo entre aquelas obras con narrador protagonista (autobiografía ou memorias) e aquelas outras cun narrador externo, ben sexa testemuña dos feitos, ben especialista académico. A miña preferencia persoal, polo respecto debido aos grados de subxectividade (ou ao vello refrán galego de que “cada un conta a feira como lle vai nela”), inclínase cara o segundo modo, decote máis aséptico. Non obstante, casos coma o de Raymond Aron (ou Junger, por poñer outro exemplo de recente actualidade editorial) con certa peripecia e innegábel estilo, poden reconciliar ao lector máis escéptico, que pode ser o caso do que esto escribe, para canto máis a aquel que, por coñecemento do personaxe ou galofilia, queira saber máis da convulsa historia da Francia do século XX e dos seus moitas veces particulares intelectuais.

Hai uns meses produciuse o pasamento de Chinua Achebe. Non foi unha grande noticia, non se comentou nos foros habituais da cultura e penso que nin nesta columna foi mencionado como se merecía. A preguiza setembreira lévame a non consultar a hemeroteca para saber qué demo estaba eu criticando para cometer tan imperdoábel esquecemento, que subsanarei no día de hoxe cunha boa razón: a publicación da tradución á lingua galega da obra senlleira do mestre igbo, “Things fall apart” (“Todo se esfarela”), na editorial Rinoceronte. Esta editorial non aparecera por aquí aínda pola mesma razón que non se citara a morte de Achebe: imperdoábel desatención. Só o feito de que conte cun catálogo de novela contemporánea traducida verdadeiramente excepcional, con atención a linguas periféricas dentro do sistema comercial da literatura coma o serbo-croata, tería merecido unha mención de honra. Saldada agora esta débeda, continuemos, non sen engadir que a tradutora, Saleta Fernández, fai un traballo de verdadeiro xenio.

Achebe non é o escritor máis coñecido da literatura africana en España. No seu momento, a Academia Sueca decidiu premiar a Wole Soyinka, nixeriano coma el, nunha decisión que co paso dos anos semella un erro case que histórico. Coma case sempre, subxacían no premio criterios políticos (nunca recoñecidos). E Achebe non era o que se pode considerar un autor politicamente correcto. Favorecido por unha educación na metrópole, o mesmo que V.S. Naipaul, volveuse contra ela para demoler o edificio construído sobre “O corazón das tebras” de Joseph Conrad coma símbolo do Imperio Benevolente oposto á “Carga do home branco” de Kipling. Nos anos 60, apoiara a secesión de Biafra, zona de maioría igbo de Nigeria, o que deu lugar a unha longa guerra e a unha catástrofe humanitaria terríbel, que aínda permanece no imaxinario colectivo. Este apoio marxinouno durante un tempo e levouno a emigrar a Estados Unidos. De regreso e xa integrado de novo en Nixeria, sufriu un grave accidente de tráfico e quedou parapléxico. O grande intelectual foi tamén un exemplo de loita contra as eivas físicas.

“Todo se esfarela” é unha novela breve, de lectura sinxela e moi entretida, ideal para os cuadrimestres académicos e para que os que descoñezan a literatura africana se mergullen nela. Nada que ver coas novelas torrenciais de Ngugi nin cos escritores da África branca: Lessing, Coetzee, Gordimer. Obrigados a debuxar un paralelo, teríamos a un Amos Tutuola. Aqueles, poucos, que vaian na procura do experimentalismo narrativo mellor que agarden á tradución do “Ulises” ao galego que se anuncia para o outono. Aquí só han atopar un uso mestro do resume e unha gran capacidade para a elipse, o que permite que o tempo narrativo sexa extenso cun discurso non tan dilatado. Dentro do tempo narrativo o relato ten unha continua ancoraxe na temporalidade mítica de Umuofia.

Segundo os pre-xuízos que cada un estableza sobre a colonización, a descolonización e os contactos, xenéricos, entre civilizacións, a lectura da obra vai ser moi diferente. Poucos exemplos máis escollidos de que, unha vez que a obra deixa a mesa do seu escritor (ou o seu ordenador, que vén a ser o mesmo), queda sempre transformada a gusto do lector, independentemente de que o autor empírico, neste caso Achebe, teña un destino acaído e debuxado para ela.

Se seguimos as crenzas do autor, “Todo se esfarela” amosa a verdadeira faciana dos colonos europeos. Un pobo que ten os seus deuses, normas e, sobre todo, líderes coma o protagonista Okonkwo, é reducido á nada no eido cultural pola entrada dos teóricos civilizadores brancos, que levan consigo un evanxeo de paz que resulta ser traizoado á primeira para obter o poder. É unha visión que ben coñecen boa parte dos españois, xa que foi a que se impuxo sobre o descubrimento de América con motivo do quinto centenario. Se nos achegamos a autores como Samuel Huntington, podemos ver un choque de civilizacións, con sistemas de valores en colisión e uns salvaxes animistas que cometen crimes rituais e que malinterpretan a civilizadora influencia dos cristiáns. Como eu son fan de Richard Dawkins estou autorizado a facer unha desoladora lectura: a relixión dos igbos e a do home branco son igual de salvaxes, apezoñan todo, e a única diferencia son as institucións nas que se sosteñen para exercer un monopolio sobre a violencia.

A actualidade, por desgraza, ofrécenos moitas oportunidades para valorar o verdadeiro problema que subxace á novela de Achebe. Boa parte da cultura europea, dos xuízos que emitimos e lemos nos xornais todos os días, pranta os seus alicerces encol dun terreo pantanoso: o do etnocentrismo. Vémolo nestes intres co conflito que ten lugar en Exipto, e as dificultades para posicionarse entre un exército corrupto e un grupo político socialmente aceptábel e ideoloxicamente repulsivo segundo os estándares éticos europeos. Achebe amosa como os europeos tratan de implantar as súas institucións no medio dunha cultura á que esas formas de goberno ou pensamento son alleas por completo.

Os europeos precisamos a Maquiavelo, Hobbes, Locke, Rousseau, Kant e Keynes para chegar a onde estamos. Conquistamos, se se pode dicir así, a liberdade e a igualdade con sangue de guerras e revolucións. Aínda hoxe pelexamos para que non se nos arrebate o acadado. E pretendemos facer descender a democracia parlamentar liberal a países que non existían hai un século do mesmo xeito que a illa volante de Laputa descendía sobre Balnibarbi só que a velocidade supersónica. E ante todo este sistema érguese, practicamente só, un home. Okonkwo, home con feblezas, dúbidas e incoherencias; tradicional pola vinculación aos anciáns e os deuses. Atrabiliario segundo os nosos patróns éticos. E íntegro, á hora de combater e á hora de renderse.

“Todo se esfarela” aparece a nivel crítico, sistematicamente, como unha das mellores novelas en inglés do século XX. E así pola capacidade de Achebe para narrar, crear un mundo ficcional e estético e transmitir ao mesmo tempo unha fonda mensaxe ideolóxica. A cultura galega vese enriquecida cada vez que un obra deste tipo chega á nosa lingua, grazas a proxectos coma os de Rinoceronte.