Volvín dunha longa viaxe o pasado mércores e púxenme, como todas as noites, a ler. Era a páxina 551 dun libro que mercara había varios días. Estaba a proporcionarme un goce extremo, pola súa erudición, polo acaído que era ao atípico xénero que en inglés recibe o nome, un pouco caixón de sastre, de “General Non-Fiction”, pola tremenda habilidade do autor para converter un tema árido nunha sinfonía de cores que saltaba con sinxeleza de Marrocos a Donosti e de alí a París ou Arxentina.

O narrador equivocábase: citaba a un autor checo, polo tanto xermanoparlante, que falaba de “hinternationalism”. Remitía o xogo de palabras ao inglés “hint” (ironía) pero estaba equivocado: é un paradoxo co alemán “hinter” (propio) e máis en concreto con “hinterland”, patria na lingua de Goethe**. E máis atendendo ao contexto. Nun libro con preto de 1200 notas escrito hai moi pouco tempo por un autor peninsular (dubido moito que lle puidese chamar español), supuxen que sería sinxelo contactar e correxir o erro, como tiven ocasión de facer con éxito nalgunha outra ocasión. Procurei no Facebook, e malia que o meu euskera non é precisamente bo (máis ben é case que inexistente de non ser polos latinismos e Mikel Laboa) comecei a amolarme (poñan aquí o seu exabrupto). Unha rápida visita á Wikipedia sacoume de dúbidas. Ía ser un chisco difícil contactar co autor. Un chisquiño de nada.

O día de San Fermín de 1987, hai 26 anos e 3 días cando escribo isto, Joseba Sarrionandia fuxiu do cárcere de Martutene. Estaba na cadea cumprindo unha condea de 22 anos por integración na banda terrorista armada ETA. Dende entón, permanece prófugo da xustiza, en paradoiro descoñecido. Nesa particular situación escribiu un dos mellores libros que eu tiven a ocasión de ler nunca e que agora traio aquí: “¿Somos como moros en la niebla?”, multipremiado e publicado en esmerada edición e tradución pola editorial Pamiela, radicada en Pamplona e enfocada polo que se pode consultar nas solapas, ao traslado da cultura vasca ao idioma español.

Como xa lles dixen nalgunha outra ocasión, esta columna non ten nada de politicamente correcto. E en días coma hoxe, nada de nada. No diario “El Progreso” teñen a Ángel Vaqueiro ou Paco Rivera, por exemplo, que malo será que falen de libros rodeados de fortes polémicas. Así que se non queren ler boas palabras sobre a enciclopédica cultura e os valores políticos dun fuxitivo, pasen de páxina.

As letras e as verbas son letras e verbas. Non teñen nai nin pai. Unha vez que un libro está na miña man lectora, é da miña propiedade intelectual, non da do seu autor. Non me importa quen era nin qué intención tiña cando o fixo. Son soberano no meu reino de palabras. Así pois, teño que afirmar que “¿Somos moros en la niebla?” é o mellor ensaio de política-historia-antropoloxía-cultura xeral que lin neste 2013, superando incluso a Steven Pinker. Está cheo de erudición sen ter deixado unha pegada de pedantería. Está cheo de opinións inconvintes sen que unha soa sexa arbitraria ou non argumentada. Está cheo de ilustracións, fotografías e mapa que fornecen a partes iguais información é un aspecto gráfico envexábel. O libro é ata bonito e se hai que sacarlle un defecto é que o título non semella o máis chamativo para que unha obra mestra obteña o recoñecemento a primeira vista que merece.

Sarrionandia só ten 55 anos, segundo as biografías que puiden consultar. O volume comentado non é propio dunha idade coma esa senón que adoito, é un fillo de serodio de intelectuais que chegan ao final da súa vida e precisan a síntese de toda unha vida que lles outorgue a inmortalidade, ben no seu campo, ben na literatura. Lembro neste sentido a derradeira obra de Jacques Barzun. Aquí chega a un compendio excepcional o autor vasco, que é quen de analizar as relacións de dominación económicas, sociais e culturais universalmente a partires dun escenario concreto, o da situación do Rif.

Existen en todos os países guerras esquecidas. O sistema educativo español, pola súa cutrez, en aumento grazas aos profesores cada día peor formados no intelectual e excesivamente especializados, é fácilmente maleábel. Sucede así que estando a Guerra Civil en 1936, vai caendo no esquecemento a Guerra de Marrocos, que como o autor demostra de xeito sobranceiro, deu orixe á caste militar e soporte á caste ideolóxica que anos despois deu o golpe contra a República. A execución de Ferrer i Guardia, o Barranco do Lobo, Annual e os blocaos no medio do deserto a catro kilometros de calquera fonte de auga, Manuel Fernández-Silvestre ei bisavó do ministro Margallo, os “simpáticos” españois sempre sendo pioneiros: tras de que Valeriano Weyler inventase en Cuba os campos de concentración, as autoridades en Marrocos innovaron ao usar gas mostaza contra poboacións civís por vez primeira, con bombardeos incluídos. Cun pouco de sorte e ao paso que vamos, remataremos por negar estas cousas coma en Turquía negan o xenocidio armenio, que ao mellor se pon agora de moda en Lugo pola visita de Ara Malikian.

Poderán pensar vostedes: temos aquí ao típico nacionalista que compara a unha poboación oprimida coa súa propia para atacar a España. Xa dicía Kant, e recorda sabiamente Sarrionandia, que, en resposta á navalla de Ockham, non se debía diminuír neciamente a variedade de entes. Hai paralelos entre o Rif e Euskadi, e hai análises de ambas as dúas nacións ou culturas. Pero o reduccionismo excesivo na análise mataría a este libro. Tan xustificado estaría acusalo de favorecer o sentimento de opresión en Euskadi coma de alabar sen taxa as misións franciscanas no norte de África, nas que Pedro H. Sarrionandia, en historia apaixoante, conseguiu o material para sistematizar por vez primeira a gramática da lingua tamazigh, máis coñecida coma bereber.

Falta pouco para as vacacións, tempo de descanso e diversión. ¿Por que non tempo de aprendizaxe? Se é así, recomendo con paixón a Sarrionandia: un home quen de tender unha rede, un deses rapaces que en palabras de Mikel Laboa, se ergueu. “Haika mutil”, titúlase a canción á que me refiro, tan significativa e sentida coma o seu himno aos paxaros. Sarrionandia axúdanos a entender que o Outro non existe: somos nós mesmos disfrazados.

** Así se publicou orixinalmente a columna, por razóns de espazo. Hinterland non é exactamente “patria” senón “territorio propio”, ou sexa, aquel territorio que se reclama como pertencente a unha unidade administrativa (unha cidade, un país) por razóns de influencia, normalmente económica ou cultural, na época tratada no libro de Sarrionandia por razóns coloniais. En calquera caso, o paradoxo que eu sinalaba na columna segue a estar vixente, xa que un “hinterland” é por definición un territorio non independente, e que polo tanto non está suxeito a relacións estritamente inter-nacionais, senón intra-nacionais. Excusas polo erro, que como ven non é breve de explicar.

Os meus anos de docencia universitaria foron un cúmulo de experiencias esencialmente positivas, sobre todo no persoal, cos meus compañeiros bolseiros. Xa daquela ser bolseiro en España unía coma ser mineiro, porque estabas condenado a unha vida de privacións. Moitos deses compañeiros eran estranxeiros e a min tocoume compartir docencia cun italiano, Carlo. Un tipo peculiar, moi fino, sabio ao seu turinés modo, e tamén un chisco inxenuo. Cando chegou o momento de examinar o rapaz esqueceu que estaba en España. Namentres eu torturaba aos meus benqueridos pupilos co “Eloxio da lonxanía” de Paul Celan, poeta alemán esencialmente hermético, Carlo presentóuseme co poema “Ecce homo” de Blas de Otero. Grande elección no estético, pensei eu, pero perigosa dende o punto de vista picaresco. Sostivo a súa elección e tireime semanas buscando traballos en Internet. Á hora de correxir, descubrín unha boa cantidade de plaxios, como unha ducia. Era visto. Supoño que os alumnos aínda non estaban preparados para profesores capaces de localizar “cousas” cos buscadores, nos rincóns da preguiza e sitios semellantes.

O éxito cibernético de Blas de Otero só era reflexo da súa popularidade, no sentido máis estrito do termo, durante a segunda metade do século XX. Liberado a finais dos sesenta das cadeas da censura e ofrecendo unha voz tan combativa como musical, sobre todo no regreso ás súas primeiras obras, converteuse nunha presenza habitual en recitais, lecturas políticas ou politizadas e libros de texto. Unha verdadeira voz do pobo. De feito, revisando hemerotecas podemos atopar que era o principal candidato ao premio Nobel que rematou levando Vicente Aleixandre.

Este éxito non veu acompañado dun esforzo editorial comparábel para a compilación da obra poética do bilbaíno. Durante os meus anos de carreira, conformabámonos con obras soltas e unha antoloxía máis ben escasa. O ano pasado, cando Galaxia Gutenberg desenterrou (relativamente) “Hojas de Madrid con La galerna”, anunciou a publicación da “Obra completa” de Blas de Otero. Cumpre agora con esa promesa, acompañando as moitas poesías e algunha peza en prosa cunha boa introducción e apéndices interesantes como as “versións” e as entrevistas e declaracións. Queda reparada así a inxustiza e Blas de Otero ten a compilación que xa mereceran poetas menos senlleiros coma Gabriel Celaya ou máis novos coma Antonio Gamoneda.

Estes volumes de grande alcance son moi útiles tanto para o lector coma para o crítico porque neles pódense detectar as transformacións da voz poética. Otero comezou coma un poeta existencialista, cunha voz semellante a dun Dámaso Alonso, desesperada polas miserias da Guerra Civil, aumentadas pola da Segunda Guerra Mundial, sorprendentemente presente nos primeiros libros, quizais froito dunha experiencia persoal estraña, xa que a familia do autor sufriu economicamente máis pola segunda que pola primeira. As súas formas, aquí, colisionaban coa temática polo seu clasicismo: sonetos de grande perfección e referencias gongorianas mesmo nos títulos, con ese “Ángel fieramente humano” ao mesmo tempo hiperbólico e paradóxico. Este período péchase con “Ancia”, un problema nunha obra coma esta por excesivamente reiterativo.

O abandono da temática existencial, profunda e ontolóxica expresada en forma clásica deixa paso a unha temática popular, descriptiva e non demasiado combativa (alomenos, non compensa a falla de “cargas de profundidade”). Aquí a forma inspírase, con recoñecementos explícitos, en Antonio Machado, malia que cae demasiado no ripio e no localismo. Isto resulta sorprendente nun poeta que, por aquela época facía a “típica” tournee comunista, con estadías na Unión Soviética, Cuba e China. Os poemas sobre China son de grande interese, os da Unión Soviética recordan ao Pablo Neruda máis estalinista e, polo tanto, son bastante noxentos lidos en perspectiva. Postos a louvar sen sentido a un rexime cruel, prefiro o futurismo de Maiakovski e ata a provocación en prosa dun Céline. A estadía cubana non deixa un poso tan significativo no eido poético pero si na vida persoal de Blas de Otero, que volve casado cunha muller coa que mantera unha treboenta relación.

E cando un pensa que a grandeza de Otero rematou e comeza a traer á mente o valioso exemplo de Walt Whitman, que practicamente deixou o seu epitafio poético no creadoramente dramático “Adeus miña musa”, chega ás “Hojas de Madrid con La Galerna”, cun verso longuísimo e unha terceira voz, serena coa idade, arriscada cando máis concisa, afiada na crítica e con menores veleidades cando os versos retornan ás referencias recoñecidas dos cancioneiros populares e o “Romancero Viejo”. Un poemario completo e relativamente descoñecido.

Ata aquí, o máis técnico. E non está nada mal que se fale de poesía neste nivel, dado que en demasiadas ocasión o poético queda asociado a un sentimentalismo baleiro de contido. Pero a Blas de Otero paga a pena lelo porque é unha desas voces que dá expresión ao máis fondo desarraigo e á carraxe máis violenta contra un mundo que, cando el escribiu e agora, era calquera cousa menos xusto. Contra a figura, necesaria, dos poetas nefelibatas (palabro de orixe grega que vén a significar “que vive nas nubes”) sitúanse os vates, os que falan por si e por aqueles outros que non poden falar. Se cadra por iso sorprenden en ocasións os poemas máis “nacionais”, con motivos clásicos coma o dos campos de Castela.

En especial, agora que está “de moda” a relixión, sobre todo pola extemporánea, sectaria e antipedagóxica ocorrencia de facela avaliábel no sistema educativo e puntuábel á hora de obter bolsas e outros beneficios, resultan chamativos todos aqueles poemas que establecen un diálogo coa divinidade. O eu lírico medra en contraposición ao silencio do receptor, un silencio que adquire proporcións cósmicas e que aporta todo o dramatismo aos primeiros poemarios de Otero. O anceio de atopar respostas, o desexo de pasar de ser vate a ser profeta (coas súas silvas ardentes ou as mans que escriben misteriosamente en paredes) alimenta un berro cara a escuridade, un berro que a censura non puido máis que disimular no seu momento e que agora pode resonar con toda a forza nun tempo de indignación.

Malia que a meirande parte das miñas compras de libros teñen lugar na cidade de Lugo e en particular na libraría Trama, que fai máis por esta columna que ningunha outra persoa ou entidade, nunca rexeito unha boa excursión libresca por España adiante, ás veces facéndoas compatibeis co meu traballo. Eliminamos unha sobremesa e metemos unha visita a libraría. Marabilloso. De todas estas saídas culturais, a máis sobranceira foi a miña primeira visita a “La Central” en Barcelona, preto de Gracia. Estiven preto de sufrir o “síndrome de Stendhal” e aínda que xa pasou tempo, non remato de crer que haxa unha tenda así en todo o Estado. O mellor de todo é que a franquicia non debe de ir mal de todo, porque abriron unha sucursal en Madrid, na Praza de Callao, á que podo acudir con máis frecuencia e atopar esa “rara avis” que son os libros en idiomas estranxeiros. Se teñen a tentación de visitar a web desta cadea, pídolles que non o fagan: unha web non ten andares e anaqueis. Imponse a presencialidade.

Non é sinxelo ir a unha libraría coma esta e atopar un só libro que mercar. Pódense levar dous centos. Na miña última excursión, nembargantes, solucionei o tema en primeira instancia coa mesma recomendación dos libreiros. Tratábase dunha obra de Ricardo García Cárcel, “La herencia del pasado”, publicada por Galaxia Gutenberg, gañadora do premio Nacional de Ensaio no 2012 e que nunha primeira ollada, incomprensibelmente, pasara desapercibida para o meu ollo crítico. Un grave erro que me dispoño a subsanar coa correspondente columna laudatoria. Hanme excusar por non traer, por primeira vez dende hai tempo, unha estricta novidade. Paga a pena e responde ao espírito hedonista destes escritos.

O tema da memoria histórica, dende fóra, xenera en min coma cidadán crítico sensacións encontradas. Por unha banda está a instrumentalización maniquea de calquera acontecemento histórico: a guerra civil non ía ser unha excepción. Por outra banda, está a miña indignación como republicano e humanitarista polo feito de que aínda haxa persoas en foxas e cunetas. Un só morto ao que os seus non teñan podido recoñecer ou velar xustifica toda protesta e movemento cidadán en favor da “memoria histórica”, agora con aspas. Cando algún tipo de político entra en xogo, xa nos podemos dar por perdidos. A reivindicación lexítima pasa a ser instrumentalizada e banalizada dende o punto de vista intelectual.

García Cárcel recupera a Historia para os historiadores con esta obra, complexa pero ao mesmo tempo moi amena. En realidade a maior mostra de habilidade do autor é tecer o fío narrativo a partires dos mesmos historiadores, como participantes nos acontecementos e narradores á súa vez do pasado. A partires deste fluído relato aparece a tese principal da obra: a de que falar de “memoria histórica” é supoñer, con todo o acientificismo, que só hai unha memoria posíbel para un determinado acontecemento. Isto é tanto como dicir que a Historia non é algo multiperspectivista senón plenamente obxectivo. Non coñezo aos membros da comisión de Cultura do Congreso dos Diputados, pero algo me di que non sabían demasiado de Tucidides, que xa na súa “Historia da Guerra do Peloponeso” (I, 22) establecía a práctica imposibilidade de tal pretensión de verdad absoluta.

O da narración entretida non é o único acerto de García Cárcel. No contido están as maiores alfaias da obra. Cando unha expresión queda automatizada é difícil saltar por riba deses automatismos. O autor consegue facelo á base dunha análise integral da historia española nos seus acontecementos máis importantes e ao mesmo tempo máis polémicos, os que deron lugar a interpretacións diverxentes e memorias contradictorias. Poucas veces o uso dun plural, o engadido do “s” á palabra “memoria”, resulta tan significativo e importante.

O profesor da Autónoma de Barcelona non se arredra ante nada. Comeza queixándose dos “secuestros de Clío”, a musa da Historia, que ocupa a portada cunha ferida na tempa. Nunha primeira parte revisa os nacionalismos periféricos con todas as súas particularidades e lendas asociadas, dereitos históricos incluídos. No corpo central ha atopar o lector as explicacións relativas a España como problema, con enfrontamento entre as concepcións máis plurais e as máis monolíticas, asociadas a un Gran Relato con base en Castela, a gloria Imperial e a relixión católica. A aparición dunha “terceira España”, que García Cárcel toma de Niceto Alcalá Zamora, resulta moi suxerente e pagaría a pena o seu desenvolvemento nunha obra independente (por dar ideas de libros xeniais non natos, que non quede). O apartado dedicado ao esbozo de “memoria histórica” que se está a crear sobre a Transición é simplemente perfecto, cunha visión sincrética moi necesaria á hora de comezar a andar camiño.

Non obstante, existen momentos na obra no que o lector pode chegar a sublevarse ante tanta comprensión cara a memoria dos vencedores, a memoria que non ten que ser defendida (aínda que si estudiada, por suposto) porque foi imposta. Evidentemente os republicanos cometeron erros e crimes, pero non teño moi claro que sexa xusto cargarlles responsabilidades pola súa tentativa de desmontar a superestrutura clerical previa. García Cárcel considera que o anticlericalismo é un signo dunha determinada reivindicación memorística e que se hipertrofiaron as protestas sobre un tema menor. En realidade, a historia do pensamento filosófico e científico español está amputada porque a ortodoxia relixiosa cercenou case que toda posibilidade de que España se incorporase en tempo e forma a nimiedades como a Ilustración, a liberdade de prensa, os dereitos do home ou o movemento obreiro.

John Stuart Mill naceu cincuenta anos antes que Menéndez Pelayo. Eu, que admiro ao sabio cántabro polos seus traballos de estética, animo aos lectores pacientes a buscar citas e resumos do pensamento dun e doutro. Avance: Menéndez Pelayo consideraba que Voltaire era un “pobriño” e que Rousseau era un imitador de Séneca. A España ultracatólica ten memoria, pero non vexo por qué se debe reivindicar, nin sequera sendo un ecléctico, serio e magnífico historiador como García Cárcel, nun libro imprescindíbel para coñecer a historia española.

Hai libros aos que é difícil non regresar una e outra vez, nun eterno retorno que non ten nada que ver con Friedrich Nietzsche nin con reminiscencias da relixión hindú. No meu caso mestúranse clásicos (“O Quixote”, “Macbeth”, “As viaxes de Gulliver”, a poesía de Quevedo e Paul Celan, en historia as obras de Fernand Braudel) con obras de importancia persoal ou, se se quere, sentimental: “El maestro y Margarita”, toda a obra de Thomas Mann, “Os tres mosqueteiros” ou “Papillon”, aquel bestseller sobre un preso francés que se fugou ducias de veces do terríbel penal da Guayana Francesa.

Os “Ensaios” de Michel de Montaigne forman parte deste selecto elenco de obras das que non me separo. Na miña biblioteca chegan ata a ter historia editorial. Falamos dunha obra que nos últimos dez anos tivo un trato excepcional, que puiden seguir ben de preto. Un chisco por sentido do deber, comecei a ler a Montaigne na antiga edición de Cátedra, en tres volumes de pequeno formato. Malia que esta fórmula respectaba a publicación e os desexos do autor bordelés, resultaba incómoda, así que en canto puiden merquei a que sacou Acantilado, a mellor ata esta data en español. Baséase na edición canónica en francés (a de Marie de Gournay en 1595), ten unha traducción magnífica e un apartado de notas críticas e eruditas abraiante. Quizais por iso, sendo a mellor, non era a que máis beneficiaba á popularidade do autor, polo excesivo fárrago para o non afeito. A posteriori aínda chegou outra edición: dixital e en francés moderno, xa para padais exquisitos.

A editorial Cátedra fai agora outra tentativa: unha reunión dos tres volumes nun só, cun menor aparato crítico e tapa branda, un formato que permite abaratar o prezo tendo en conta o necesario volume en páxinas da obra. A idea en xeral é boa, malia que penso que non está no aristotélico xusto medio: a total ausencia de notas que aclaren as referencias propias do século XVI ou da Antigüidade clásica fai que un lector estándar non poda pasar da páxina vinte agás que plantexe o asunto coma o seu reto para o ano 2013; por outra banda, bótase de menos algún espazo en branco entre os ensaios. Como lector teimudo, penso que sempre son precisos eses baleiros dentro do libro, aunque só sexan como pousadas nas que os ollos podan descansar.

En canto ao contido… ben, necesitaría un serial para poñelo todo negro sobre branco. A risco de ser acusado de condescendencia cos lectores, vou actuar coma se a meirande parte deles descoñecesen a obra. Non creo que sexa algo esaxerado de máis: Montaigne aparece sempre na lista universal de mellores escritores e é o pai das letras francesas xunto a Moliere e Proust, pero en España é moi pouco lido. O primeiro trono que pode reclamar o que fora alcalde de Burdeos é o da mesma creación do xénero. Denantes de Montaigne, o ensaio non existía, nin sequera en nome, que el cuñou. As miscelaneas latinas (Aulo Gelio), medievais (Isidoro de Sevilla) ou renacentistas (Pedro Mexia), continuadas anos despois por un Robert Burton, non poden ser xenericamente asimiladas a estas pezas de filosofía concentrada, nas que a reflexión voa moi por riba das citas eruditas e as ideas preconcebidas, moitas veces procedentes do influínte aristotelismo.

A partires de Montaigne, e chegando a este mesmo humilde crítico xornalístico e literario, todos temos un modelo para o ensaio (máis ou menos) curto. E cando imos a un volume máis longo e diferente, aparece a enorme figura do ensaio dedicado a Raimundo Sabunde, unha apoloxía que fai pensar en qué tería sucedido se o obxecto a estudiar non fose o teólogo barcelonés senón Etienne de la Boetie, o Castor deste Polux, o amigo máis querido, tanto que non hai outros tales na historia dos escritores.

Polo medio, en canto a volume e plantexamento, temos o peche espectacular de “Sobre a experiencia”, ensaio que brillantemente Harold Bloom conseguiu demostrar vinculado ás ideas que pola época tamén inspiraban a William Shakespeare, que contaba na súa biblioteca coa traducción ao inglés feita de xeito case inmediato. Un dos meus personaxes preferidos da obra do vate de Stratford, o Caliban da “Tempestade”, non existiría moi posibelmente sen o particularísimo ensaio sobre os canibales de Montaigne. E sen Caliban, desaparecería unha das grandes referencias dos estudos culturais e o postcolonialismo victimista literario.

Os “Ensaios” merecerían a pena xa só como documento e testumuño dunha época que naquel intre perecía, a da recuperación da antigüidade grecolatina. Toda a obra está trufada de continuas referencias aos meirandes escritores romanos: Lucano, Virxilio, Horacio, Marcial, Juvenal. Os exemplos vitais son decote tomados de Plutarco, cuxas “Vidas Paralelas”, por certo, están agardando unha edición como a de Gallimard en francés, que faga certa xustiza. César ou Augusto son os modelos do home de Estado (ao mellor había que ir recuperándoos, á vista de que Barcenas non semella un modelo moi acaído), por riba dos reis medievais. De feito, un xeito un chisco bastardo de facer máis lixeira a lectura é prescindir das continuas referencias poéticas. Non llelo recomendo: e se o fan, fagan votos de relectura coas citas incluídas.

E con todas estas citas e este volume, a lectura de Montaigne segue a ser completamente imprescindíbel. En primeiro lugar, por aquelo que se chama cultura xeral e que cada día está máis en desuso, con funestos resultados. En segundo lugar, porque a filosofía que nos ensina é o destilado do mellor de Grecia, ou alomenos do máis adaptábel despois de que Popper liquidase a Platón (parcialmente alomenos): o epicureísmo, e a súa capacidade para gozar os praceres; e o estoicismo, a capacidade para evitar os empurróns do sufrimento. Estas liñas filosóficas son aplicadas de xeito pragmático a unha enorme cantidade de temas: dende a diplomacia ata o coidado dos fillos, dende a vida dos caníbales ata as armas dos partos, aqueles que acabaron co triunviro Craso, dende a ociosidade e o arrepentimento ata a memoria, esa perigosa capacidade que cada día proscriben e seguirán proscribindo polo que se ve nas nosas escolas, nas que Montaigne non está presente dende hai séculos.

Os matino que escasos seguidores desta páxina, antiga columna, e a correspondente bitácora homónima, teranse decatado da tendencia deste xuntaletras esmerado a falar sobre ensaio ou poesía e ignorar sistematicamente todo aquelo que ten que ver coa ficción. Penso que dende a decepción, e subseguinte crítica negativa, provocada pola lectura de “Libertad”, a tan cacarexada e celebrada última novela de Jonathan Franzen, non aparece nada similar por aquí. Mala nova para os fans do xénero: hoxe tampouco vai haber crítica dunha novela.

Cando un fai unha elección deste tipo debe dar unha explicación. Neste caso, vou apoiarme no último libro de Luis Goytisolo, “Naturaleza de la novela”, publicado por Anagrama e galardoado co Premio Anagrama de Ensaio. Como os premios neste bendito país son unha leria xeitosa, aforrarei explicacións moi amplas. Simplemente direi que Luis Goytisolo (non confundir con Juan –para min, o maior referente literario español vivo– nin co poeta José Agustín) viña de publicar a súa obra “Antagonía” na devandita editorial, esta fixo un xurado de corte institucional para un premio e na tómbola saiu Goytisolo cun traballo que semella escrito a conveniencia e que serve para promocionar dous libros nun coa etiqueta de libro premiado. Pois vale.

Comezando polo final da obra, a tese de Goytisolo, o máis interesante (léase polémico) con diferencia, é que a novela é un xénero que está no descendente camiño que leva da decadencia á desaparición. Sitúase así o autor barcelonés na banda dos apocalípticos, con razóns que non son novedosas: a influencia da modificación nos hábitos de lectura provocada polo tecnolóxico, a transformación do libro en artefacto ou producto comercial que na práctica é vendido ao peso e segundo a dureza do material da súa tapa, e a desaparición progresiva dun determinado modelo educativo de corte humanista e “conservador” (poucas veces as aspas son tan oportunas) que ofrecía un contexto para o mundo referencial da novela durante o século XX, nun momento no que o lector estaba preparado para participar na lectura e completar os retos intelectuais que o narrador puña encol da mesa.

Pola miña parte, como crítico xornalístico e unha vez académico, non podo estar máis dacordo coa conclusión. Cada sábado dedico un anaco á procura de novidades de todo tipo, nunha especie de espeleomergullo pola Trama, libraría de cabeceira. Nin as recomendacións dos libreiros salvan o desastre das publicacións novelescas. Un ten que optar, á forza, por reedicións de vellas obras clásicas (supoño que Jane Austen, por poñer un exemplo, non vai caducar nunca) ou polo bestseller de máis rabiosa actualidade en dúas modalidades: descarada repetición paraliteraria (ou case) de determinados modelos (históricos, rosas, para adolescentes) ou pretenciosos relatos de influencia usualmente anglosaxona (Joyce, Faulkner, Hemingway) nos que se xoga coa autoficción a falla de imaxinación para recrear un mundo na modalidade que Goytisolo alcuma como “bíblica” ou de dar forma a caracteres e sucesos na modalidade que se denomina “evanxélica”.

E a pesares de todo o explicado, o ensaio de Goytisolo semella realmente insuficiente. A lucidez do pensamento salva un traballo realmente escaso. Antes deste epílogo satisfactorio, o lector hase atopar cunha exposición temporal do desenvolvemento do xénero da novela. Unha traxectoria de vinte séculos (sempre que partamos do “Satiricón”) ou máis resumida en pouco máis de 150 páxinas, moitas delas dedicadas a unhas escolmas que, realmente, non semellan vir moito ao caso, por non tratarse de pasaxes ilustrativos senón de preferencias impresionistas do autor. Para tomar unha referencia, o profesor Bravo Castillo, para a novela euroamericana, leva dous grosos volumes e aínda non chegou ao século vinte, para o que é preciso (e eu así o desexo) que empregue otros dous tomos máis. Por moita capacidade de síntese da que Goytisolo estea dotado, a información do volume é, en cantidade, escasa.

E en canto á calidade, agás as xa citadas conclusións epilogais, máis do mesmo. O repaso do novelista metido a crítico non pasa de introducir modelos coñecidos para calquera lector medianamente culto, sen arriscarse nin ao máis leve desafío ao canónico. Sorprenden as referencias a outras formas de expresión, que veñen a reforzar certa imaxe da novela como “xénero de xéneros”. Bótanse a faltar referencias básicas dende o punto de vista historicista empregado, caso da sátira menipea, as novelas gregas e os romances medievais. Apúntase a herdanzas bastardas (Fielding e o Lazarillo) cando máis sinxelo sería atopar referencias en libros menos coñecidos e igualmente canónicos (Smollett ou Grimmelhausen e o pícaro salmantino). Obviase por completo, e non é novidade, a mundialización do xénero a partires de finais do século XIX, e xa non falemos dos relatos chineses ou dos monogatari xaponeses. E xusto no momento no que todo iso pode ser compensado en certa maneira, co propio autor actuando como testemuña da novelística de posguerra, Goytisolo liquida a parte historicista aducindo que dende metade do século pasado todo está en disolución. E así “deixa na cuneta”, con mandobres incluídos, a Céline, Malraux, Huxley, Camus, Rulfo e supoñemos que Achebe, Grass ou Pynchon. Con dúas guindas.

Aínda que non estea á altura do seu irmán Juan, Luis Goytisolo é un grande escritor. Mesmo, rumoréase, estivo ás portas do Nobel hai dous anos. E, polas súas obras e entrevistas, un grande lector. De principio, un servidor, armado de modestia, vaille ofrecer o beneficio da duda. E neste caso ese beneficio formúlase da seguinte maneira. O respecto intelectual que eu teño por Goytisolo faime pensar que un ensayo crítico tan convencional, pouco extenso e rigoroso, é froito das esixencias editoriais actuais, cando os selos están famentos por poñer nos anaqueis libros que podan ser consumidos a fume de carozo. El pon a súa pluma e nome ao servizo dunha especie de mecenas, malia que sin o encanto do orixinal augústeo. De seguro que, con máis liberdade nun futuro, poderemos gozar dos pensamentos sobre arte dun dos grandes novelistas vivos que queda no medio deste ermo cultural que é España.