Imos facer algo de turismo virtual. Colóquense mentalmente a carón da sede do diario “El Progreso”, na rúa Puro Cora, como non podía ser doutro modo. Camiñen cara os xulgados, bordeando o parque de Rosalía. Tranquilos, non pasa nada porque haxa moita xente na porta dese edificio: sucede todos os días. Continúen cara o Politécnico, cara abaixo por Armando Durán. Miren a placa da rúa que colle cara a dereita: Xacobo III de Inglaterra. Moi ben, nada en especial, unha rúa como outra calquera, máis pequena se cabe.

Eu, moi afeccionado á historia, un día que fun a escoitar a políticos ao instituto quedei pampo. Non houbo tal rei no Reino Unido, todo o mundo que sabe o mínimo de historia inglesa sabe que só houbo dous “King James”: o que patrocinou a mellor tradución da Biblia que nunca houbo nunha lingua moderna e o que foi desaloxado tras a que se coñece como “Revolución Gloriosa”, en 1688, a que deu paso a un Reino Unido protestante, desenvolvido industrialmente falando e avanzado no terreo da filosofía política tras a superación das ideas hobbesianas e a instauración da man de Guillermo de Orange das ideas de John Locke. Semella que no seu exilio, o pretendente xacobita pasou por Lugo e quedou aloxado no Pazo Episcopal. E aquí, que somos moito de causas perdidas, puxémoslle o nome a unha rúa. E se chega a haber unha Gran Vía, cascámoslle un quiosco, que non se diga. Louis Pasteur ou Ignasz Semmelweis (si, poñendo este nome estounos obrigando a visitar, como pouco, a Wikipedia) nunca pararon por Lugo. Coidado no Arde Lucus, non nos caia un pretendente ao trono de México como herdeiro de Maximiliano I e teñamos que poñer a rúa Hagsburgo.

Todo isto veume ás mentes ao atopar na libraría a grosa obra “1688” de Steve Pincus, publicada pola Editorial Acantilado, un selo que é outra desas reservas de occidente para os lectores ou críticos máis sibaritas. Recoñezamos nesta páxina o valor que ten que ter un editor calquera para levar ao prelo, coa que está caendo, unha obra, por boa que sexa, sobre un país estranxeiro e un acontecemento relativamente descoñecido en España. Tendo en conta que Pincus é profesor de Historia na Universidade de Yale, pódese dar por boa de saída a obra.

Hai un chiste histórico que corre por aí que di que os austríacos son a nación máis intelixente, tanto que conseguiron que todo o mundo crea que Hitler era alemán e Beethoven austríaco. Os ingleses, nalgunhas cousas, non quedan moi atrás á hora de xerar boa imaxe de si mesmos. Por exemplo, resulta sorprendente que apelen a unha monarquía como garante das tradicións e o inglesismo dende o rei Alfred cando só a Casa Tudor gobernou sendo británica (non, a raíña Isabel non é de familia inglesa, senón alemana).

No tema das revolucións, como ben explica Steve Pincus na parte máis xeral (e hei de dicir que amena) do seu libro, sucede algo semellante: os franceses teñen sona de ter posto patas arriba o seu propio país e xerar un terror a partires dos excelsos ideais de liberdade, igualdade e fraternidade. E despois do Terror puxeron a Napoleón, que invadiu Europa e a pouco máis libera España das súas cadeas (iluso).  En cambio, os ingleses erguéronse da cama un día e, tranquilamente e sen balbordo, decidiron expulsar ao seu rei católico para poñer no trono ao seu xenro, chegado a escape dende os Países Baixos. O reconto en vítimas mortais, segundo o autor, é moi similar, guerras napoleónicas excluídas. Aínda que el non o diga, podemos aventurar sen temor a equivocarnos que un factor determinante é a exclusión da represión en Irlanda da ecuación da mortalidade nos estudos máis favorábeis á liña de pensamento tradicional.

Os acontecementos de índole revolucionaria, os que provocan xiros copernicanos nas vidas dos pobos, tenden a ser mitificados e correspondentemente cargados cun extra de ficción. Polo tanto, veñen ben obras como a de Pincus que vaian contra os relatos establecidos e analicen pormenores. A mera estrutura da obra dá a chave para entender o enfoque: comezo de tipo xeneralista, ampla exposición dos maiores detalles da sociedade inglesa durante o reinado de Xacobo II, revolución e transformación e consolidación do reinado de Guillermo, cun relato digno de Dumas da “Assassination Plot” de 1696. Todo isto composto en función dunha idea vertebradora e moi suxerente: a de que os periodos revolucionarios, contra o que se pensa con frecuencia, non enfrontan a un bando que representa a permanencia do “statu quo” contra outro que defende a súa modificación senón a dous bandos que buscan modificar ese “statu quo” por vías diferentes.

A relixión, que anda sempre polo medio de todos os conflitos, é adoito esgrimida como razón desta Revolución. Xacobo II quixo facer regresar o catolicismo ao Reino Unido, Guillermo opúxose coa axuda dese foco de calvinismo que era Holanda e a partires de aí, a guerra. En realidade, Xacobo estableceu alianzas político-relixiosas-económicas con Francia que desagradaban a boa parte dos seus compatriotas, namentres Guillermo traballaba nun eixo atlántico cos Países Baixos fundamentalmente baseado nunha comunidade económica. En calquera caso, ambas posturas falan contra o tan manido complexo de insularidade e illacionismo exterior dos ingleses. Iso si, no longo prazo, a relixión rematou por sobrevivir coma o ovo da serpente: todos os 12 de xullo a orde de Orange celebra con desfiles a victoria de Boyne, pola que se instaurou o dominio unionista en Irlanda. Como moita xente sabe, fano rodeados de fortes medidas de seguridade.

Habitualmente veñen a esta sección obras históricas que teñen un certo grado de diversión para o lector. Este non é o caso, e non é debido a falla de destreza por parte do escritor senón a un enfrontamento que mesmo foi atípico á hora de deparar grandes batallas. Non as houbo, e así a táctica ou a tecnoloxía militares non teñen acollida na obra e non poden ofrecer o dinamismo habitual, sobre todo en casos catastróficos coma Crimea ou a Fronte Occidental da Grande Guerra. A edición inglesa xa manexaba unha boa carga gráfica e unha escasa presenza de mapas, sempre útiles. Na edición española, cun formato moi coidado como é característico da editorial, mesmo se podería ter aumentado iso.

A miña aprendizaxe de linguas viuse lastrada dende sempre polo meu interese en utilizalas para a lectura no canto de facelo para a comunicación. O resultado é, polo tanto, estraño: son quen de ler en sete linguas con certa fluidez (en certa época foron nove, pero o latín e o provenzal pasaron a mellor vida) e falo só tres delas, ademais de ser quen de pasar por catalán nalgunha libraría dos Paisós. A pesares desta prolixidade, a meirande parte das miñas lecturas son en español e inglés.

Ata hai ben pouco, conseguir bos libros en inglés en España, e máis particularmente en Galiza, era pouco menos que imposíbel. Catro librarías mal contadas, pobres catálogos en Internet con motores de búsqueda moi anticuados que non daban a dimensión do que realmente estaba na libraría… O comercio electrónico, tan pernicioso para as librarías ao uso, que dependen da clientela menos extravagante, é o ceo aberto para os lectores pluriligües. Iso si, a visita dos sábados segue a ser imprescindíbel para min.

Pero todo ten o seu reverso nas tebras. Unha vez afeito á lectura noutros idiomas, sempre a velocidade máis lenta ca nos nativos, pasa un a ter que controlar o mercado de traducións. E non hai nada máis frustrante que seguir as pegadas dun libro durante anos, mercalo en inglés dalgún modo, comezar a lelo… E ver que aparece a tradución, nun volume mellor e máis accesíbel. Isto venme de suceder, con pequenos matices que pasarei a explicar axiña, con “John Maynard Keynes”, de Robert Skidelsky, a enorme biografía do economista máis influínte do século vinte, recentemente editada pola editorial RBA. Un apuntamento sobre a editorial: descoñezo quen se encarga ultimamente da colección RBA Historia, pero ten un gusto exquisito na selección das obras a publicar, sobre todo no que a biografías se refire.

Cando a xefa da sección me chamou para recoller o libro, recomendoume levar unha carretilla. A verdade é que as máis de mil páxinas (notas e índices excluídos) asustan, pero a min fíxome gracia. Ela descoñecía que esta tradución o que verte ao español é a edición abreviada nun volume da vida de Keynes. Robert Skidelsky traballou na liña do biografismo anglosaxón: cunha minuciosidade absoluta. O resultado foi unha publicación que se extendeu durante vinte anos, comezando no centenario do insigne persoeiro, e que contaba con tres grosos volumes que aproximadamente duplicaban o tamaño total deste. A través deles, nunha edición antiga, tiven acceso primario á obra. Despois, sucedeu a tradución.

Chegados a este punto, se non lles apetece ler gabanzas a un libro, non continúen. Para ser breves, este ano non se vai publicar en España un libro de máis calidade ca este, alomenos no xénero histórico e biográfico. Para comezar, e utilizando un argumento aristotélico, o tema é o axeitado para debuxar unha obra lendaria. John Maynard Keynes, o home que revolucionou as ciencias económicas, o creador do sistema económico vixente ata o “reaganomics” e que deu orixe ao estado de benestar, o visionario que denunciou o desastre das indemnizacións tras a Grande Guerra, o amigo de Virginia Woolf e Lytton Strachey, o home ao que reivindican por todo o orbe agora mesmo co obxecto de saír da crise –especial mención merece a atención que se lle presta en Latinoamérica da man do guaperas e enigmático Axel Kicillof, ministro de Economía da Arxentina de Cristina Fernández.

A tal persoeiro corresponde tal biógrafo. Robert Skidelsky vén de acadar o éxito cun libro sobre o afán acumulativo no consumidor que produce a cultura capitalista. Un éxito obtido cun libro que a min me pareceu certamente árido. A súa pluma está aquí verdadeiramente áxil. Os capítulos e as páxinas van pasando con fluidez, non hai digresións pesadas e o equilibrio entre a peripecia vital keynesiana e o contexto que a rodea é simplemente perfecto. Os non doctos en economía só atoparán dificultades na análise máis detallada dalgunha das súas obras, en especial daquelas dedicadas ás teorías monetarias (dende que entramos no euro, desapareceron dos nosos xornais e telexornais as devaluacións e apreciacións). ¿Supón isto que nos atopamos ante unha haxiografía na que foi suprimido todo aquilo que pode ser negativo para Keynes? Nin moito menos. A mesma filiación política de Skidelsky (que realizou a “natural” transición da socialdemocracia ao Partido Conservador, malia que para ser xustos é o que se coñece coma un “cross-bencher”) é un excelente profiláctico: un conservador pode louvar a un liberal que á postre é bandeira da esquerda, pero non convertelo nun santo varón.

No que se refire á vida persoal de Keynes, tampouco se anda o autor con moitos rodeos. O economista de Cambridge foi un home complexo no que as súas relacións se refire. A súa homosexualidade era coñecida, nun momento no que era delictiva no Reino Unido. Non obstante, hai probas máis que suficientes na obra de que o seu matrimonio coa bailarina rusa Lydia Lopokova non foi unha tapadeira. Os fondos cambios nas relacións que tivo con Duncan  Grant e Vanessa Bell son analizados coas correspondentes referencias a diarios e epistolarios. E pola vida do sabio circulan, ademais, Alfred Marshall, os Webb ou Ludwig Wittgenstein. O que se pode chamar unha vida apaixonante, tratada con interese pero sen sensacionalismo.

E como nas mellores biografías, non só están os feitos senón tamén o exemplo. E o que transmite John Maynard Keynes é o dun home de estado, plenamente comprometido co benestar colectivo e coa honestidade intelectual, baseada sempre nun vastísimo coñecemento en moitos campos. En tempos nos que falta ese tipo de compromiso, con políticas que privilexan a individualidade, nos que moitos se preguntan por qué deben dar ao próximo unha parte das súas ganancias coma se fosen un Hayek calquera, nestes tempos, Keynes é referencia. E ataques coma o de Niall Ferguson, xa citado nesta columna, que vinculaba hai semanas as súas políticas á homosexualidade e á falla de descendencia directa, o único que fan é dar fe da vixencia da filosofía keynesiana, das opcións que ofrece dentro das economías mixtas e da súa solvencia filosófica cando as súas mellores ideas foron dadas ao prelo hai case que oitenta anos.

Xa saben vostedes que nesta columna fálase cada semana de todo o divino e o humano, cun espíritu alephiano que busca alimentar a curiosidade do lector. Pero repasando os meus arquivos, non encontrei demasiadas referencias ao cine, imprescindíbel engadido cultural no derradeiro século. Creo que se pode dar a isto unha lectura freudiana, en forma de complexo. Algo no meu cerebro impídeme verter opinións tras comprobar diariamente e durante anos os coñecementos do profesor Darío Villanueva e do meu amigo Brian Rodríguez, especialista en Eric Rohmer e impenitente cinéfilo.

A mellor formación regrada que se podía obter sobre cine, dende unha perspectiva máis teórica ca histórica, na cidade de Lugo, era a materia de “Cine e Literatura” que impartía, con notorio éxito de público e crítica, o profesor Luis Miguel Fernández na titulación de Humanidades. Como adoito sucede neste país, chegou un cambio de plano e a materia pasou ao limbo dos xustos, a pesares de que o ano que foi cursada por min a matrícula superaba os cen alumnos. Todo moi wertiano. Para contextualizar as informacións impartidas na aula utilicei a “Historia do cine” de Román Gubern. Quedei pampo: non me explicaba como puidera estar informado medianamente sen ler esa obra.

Co paso dos anos a miña emoción inicial quedou atemperada. A obra de Gubern comezaba a quedar pequena para a miña curiosidade, superada sobre todo por produccións anglosaxonas. Non obstante, o acerto do autor catalán á hora de trazar un panorama sen caer no ripio repetitivo nin na excesiva prolixidade argumental ou no frikismo non foi superado aínda no ámbito hispánico. Co paso dos anos, namentres traballaba sobre Gómez de la Serna, tiven ocasión de volver sobre Gubern na súa faceta de especialista do impacto cultural do cinematógrafo nas xeracións do 14 e o 27. Agora chega ás librarías unha compilación dos seus textos curtos, unha morea deles inéditos, baixo o título “Cultura audiovisual”. Publica a Editorial Cátedra, na súa imprescindíbel colección “Signo e Imagen”, que acolle dende hai décadas as mellores obras sobre o cine.

O título e a portada non son do máis axeitado. O título resulta inexacto porque o audiovisual, agora mesmo, vai moito máis lonxe do cinematográfico: televisión, videoxogos ou publicidade forman parte deste universo e non aparecen tratados na obra de Gubern, ao que algúns destes “mundos”, por idade, lle resulta bastante alleo. A portada, graficamente espectacular e moi atraínte, sitúa as expectativas do lector nun plano que non se corresponde coa aridez ou a especificidade de moitos dos artigos incluídos na obra.

En canto a contidos, Roman Gubern é un dos mellores e máis populares expertos españois na historia do cinema primitivo. As dúas primeiras partes da obra, centradas sobre todo no arte internacional, teñen unha boa serie de artigos sobre este período histórico, moi interesantes aínda que é posíbel que os menos atractivos para un lector afeito a outra tecnoloxía e outro xeito de narrar. O máis salientábel destas dúas primeiras partes está, ao meu xuízo, no díptico sobre cine pornográfico e erótico, moi ilustrativo sen caer na esaxeración e centrado na presencia destes elementos no cine máis canónico e afastado da específica industria do porno; e, por outra banda, nas valoracións acerca de cómo os elementos físicos, sobre todo femininos, interviron no establecemento dun “star-system” e na creación dese imaxinario colectivo no que os cabaleiros as prefiren louras. A orientación esquerdista de Gubern levouno a explorar tamén as relacións entre fascismo, comunismo e cinema: como pegada nesta obra quedan artigos sobre o liderado, Leni Riefenstahl, o cine propagandista soviético ou a caza de bruxas.

A parte máis ampla da obra está dedicada ao desenvolvemento do cine en España, excluíndo na práctica o cinema a partires da morte de Franco, aínda que por un paradoxo a peza de maior interese é un artigo de actualidade publicado en 2008 sobre os problemas da industria no noso país, con plena vixencia neste momento e previsíbel interese dentro doutros vinte anos, tendo en conta a capacidade do español medio agora mesmo para non arranxar nada. Como especialista no 27, temos amplos textos sobre as relacións dos literatos co arte cinematográfico naqueles momentos, con traballos como o dedicado á surrealista “Un perro andaluz” que poden axudar ao que degusta este tipo de cine, moi diferente do que agora mesmo nos ofrece o Modelo de Representación Institucional, a atopar a fonte das múltiples referencias persoais e oníricas. O cine de guerra e inmediata posguerra ten a súa cota de atención, mesmo con atención a certas extravagancias como a existencia dun ciclo antisemita no primeiro franquismo. Se son vostedes fanáticos de “Cine de barrio”, invítoos a botar unha ollada a análise dese especial “star-system” formado polos nenos actores: Pablito Calvo (práceme ver que non son o único que considera “Marcelino pan y vino” unha película cruel e de terror sobrenatural), Joselito, Marisol ou Rocío Dúrcal. En todos estes temas, a falla de cosmopolitismo no obxecto de estudo podemos apreciar unha fineza de análise pouco frecuente nas xeracións máis novas, esas que se dedican a deconstruír a CT (cultura da transición) e demais andrómenas.

O exercicio de versatilidade de Gubern conclúe cunha serie de artigos, moito máis teóricos, sobre o audiovisual e algúns acontecementos concretos. Neles obsérvase unha menor capacidade para o uso do exemplo como ilustrativo de ideas en ocasións moi abstrusas, o que é natural porque a natureza do audiovisual, agora mesmo, é mutábel e a linguaxe coa que se estuda está aínda en proceso de consolidación. Dicir que a posmodernidade é “interactividade participativa” é unha grande verdade, pero non contribúe precisamente á claridade. De feito, a perspectiva técnica furta quizais ao lector a posibilidade de ver a un Gubern combativo que si se ve noutras partes e que, intúo, podería afondar no papel do audiovisual como parte esencial dunha devaluada cultura do espectáculo. En calquera caso, Gubern é referencia para entender os fenómenos culturais actuais e esta obra compila as mellores flores do seu pensamento.