Habitualmente, ter estudos ata un punto moi avanzado, nunha boa universidade e acompañalos da correspondente curiosidade e outras actitudes e virtudes relacionadas durante séculos coa sapiencia converten a un no que se considera, convencionalmente, un intelectual. Pero claro, os camiños do saber son sendeiros tortuosos e inescrutábeis, e pasar polos puntos A, B e C non implica necesariamente acabar no punto D. Podes ser un gran estudoso, un lector insaciábel e un tipo curioso e acabar sendo un langrán, un presumido personaxe máis cércano á boutade que a análise seria das cuestións.

Andaba eu perdido por afastadas terras, aínda que con cobertura de Internet malia todo, cando un bo amigo, Pablo Novo, me fixo chegar un enlace. Era dunha páxina web de economía, non algo de referencia pero evidentemente serio. Para predisporme, unhas poucas verbas: Niall Ferguson, protagonista desa nova e deste artigo de hoxe, acadara a unanimidade, algo moi difícil no mundo da intelectualidade: todas as persoas con dous dedos de frente pensan unanimemente que é un perfecto imbécil.

Hai dúas semanas, nunha conferencia que impartía este profesor de Harvard, que vén de publicar en España “La gran degeneración” (Editorial Debate), en California, declarou que a filosofía económica de John Maynard Keynes era o resultado da súa falla de preocupación polas xeracións futuras. E que esa falla de preocupación pola descendencia viña provocada pola súa homosexualidade, que o levou a non ter fillos. E dito isto, supoñemos, descansou. Evidentemente, uns días despois tivo que pedir escusas ante o balbordo xerado. Escusas de mal pagador, que di miña avoa. Eu, alomenos, como lector de Keynes, que será protagonista desta columna en vindeiras semanas, non llas acepto.

Con isto da crise, á marxe dun cento de solucións ou tentativas de solucións, xorden os inevitábeis libros que poderíamos etiquetar baixo o rótulo “O Apocalipse vai chegar” (léase chegaaaar con acento de Fernando Arrabal peneque). Non é unha cousa nova: en realidade, Oswald Spengler xa prognosticou con total éxito editorial e nulo éxito factual a “decadencia de occidente” hai un século. A pasada semana, cun toque menos arrogante e moita maior sabedoría, puidemos escoitar en Lugo a Ignacio Ramonet, convencido de que a pesares da posíbel inestabilidade chinesa, os BRICS hannos comer polos pés.

A pose de Casandra, a filla cega de Príamo que vaticinou a caída de Troia, é garantía nos Estados Unidos dun éxito relativo namentres un se manteña dentro dos límites do sistema. Niall Ferguson combínaa coa pose de “enfant terrible” para formar un cóctel que permite moitas semanas nas listas dos máis vendidos, moitos comentarios nas páxinas webs e, á fin e ao cabo, desprezo por parte dos verdadeiros intelectuais de dereitas e de esquerdas. Iso si, o resultado económico de escribir este artefacto será sen dúbida positivo.

Niall Ferguson pasa por ser o historiador británico de referencia agora mesmo. Nesta obra parte do presuposto de que as institucións decaen e as economías morren. Ou o que é o mesmo, ataca a base do pensamento que sostén que a humanidade é un “perpetuum mobile” cara adiante. Para semellante tarefa, sen dúbida hercúlea, agardaríase un libro dunhas dimensións considerábeis e argumentacións pouco menos ca irrefutábeis. En realidade, son 128 páxinas, descontando bibliografía, índice e introducción.

Os argumentos económicos son, como pouco, particulares. Críticas a Paul Krugman á parte, semella que Ferguson non ten valor para defender con radicalismo a total desregulación dos mercados e opta por unha vía alternativa: a crítica a unha regulación demasiado complexa e imperfecta. Hai que regular sinxelamente sobre productos estremadamente complexos. Como noutras cuestións, apreciase unha gran habilidade para saber qué facer sen ter nin idea de cómo facelo. A proba desta afirmación, que aos meus lectores lles pode parecer arriscada, podémola atopar nun gráfico na páxina 130 na que se amosan os asombrosos progresos de Nixeria, Gambia e Isla Mauricio á hora de reducir o tempo empregado nos trámites básicos de creación dunha empresa. Na mesma páxina, gabanzas a Burkina Faso, Ghana, Malawi e Ruanda por mellorar o seus sistema legal para atraer inversións estranxeiras. Burkina Faso é o país 183 de 186 no índice de desenvolvemento humano, Malawi o 170, Ruanda o 167 e Ghana o 135. Uns gobernos magníficos, que atraen inversións estranxeiras cando os seus cidadáns morren de fame.

Os argumentos referidos ao tema das institucións non son tan estúpidos, pero pecan coma sempre de etnocentrismo. E neste caso en concreto, aínda máis, de anglocentrismo. O sistema legal británico, non baseado no sistema romano legado por Xustiniano, senón na “common law”, protexe mellor aos inversores e dá máis confianza á hora de facer contratos. Non queda moi claro se os fundadores dos Estados Unidos eran británicos ou marcianos.

E cal é a solución para todos os problemas? A iniciativa cidadá, dirixida por eses magníficos e democráticos clubs de Rotarios (e similares). Por se teñen curiosidade, o mail do club Rotario de Lugo tiña unha extensión da empresa Nupel. A moralista historia que pecha a obra, sobre unha praia de Gales limpa por obra e gracia dos cidadáns sen atender ao goberno, podería ser asinada pola mesma Ayn Rand, patroa do libertarismo estadounidense. Para que regular se os cidadáns podemos resolver os problemas por nós mesmos? O thatcherismo fixo moito dano. No canto de contribuír á creación colectiva dun estado mellor para todos, dirixido por políticos responsábeis que fornezan os servicios básicos, os ricos propietarios dos chalets galeses limpan as súas praias. Ao mellor tamén cooperan para construír a súa propia escola. Aos pobres que vivan en Cardiff, que lles dean. Eles non van poder falar con Club Rotario, non teñen cartos para o chalet nin tempo para a praia. Alomenos poden comer todos os días, cousa que os habitantes do antigo Alto Volta non. Pero tranquilos, coas inversións desreguladas, chalets para os galeses e comida para os burkineses.

Aínda que me atopo moi cómodo no formato de artigo de xornal, non descarto botarme un día a escribir un libro. Malia os anos invertidos na miña tese doutoral, non estou moi pola labor de transformala. Sempre me pasaron polo caletre dúas ideas. A primeira, un libro sobre escritores fillos de puta (disculpen o exabrupto). Celine e o seu delirante antisemitismo, Koestler como violador sistemático ou o meu preferido, Maxim Gorki, que louvaba as excelencias do Belomorkanal, a canle que Stalin fixo construír para unir o Mar Blanco co Mar Báltico, a forza de man escrava do GULAG e pola que non puido circular practicamente ningún barco por falla de profundidade. Gorki mesmo chegou a organizar unha viaxe tipo Imserso, coa axuda de Sklovski ou Zoschenko, da que saiu unha vergoña de libro do que se pode obter toda a información necesaria en “Arquipélago GULAG” de Solzhenitsin.

A segunda idea, unha monografía sobre escritores suicidas. A pesares das constantes previsións dos meus mestres nos anos de formación, non podo evitar ler certas obras buscando pegadas do que foi un tráxico final. Os contos de Horacio Quiroga, as noveliñas de Cesare Pavese, o bildungsroman de Adalbert Stifter, os artigos de Larra. A esta suxerente lista sumouse esta semana a poesía de Anne Sexton, publicada por completo na Editorial Linteo e traducida polo admirado Reina Palazón. Só podo dicir que a unión da editora ourensana co insigne profesor sevillano é unha nova marabillosa para os amantes da poesía. Por chauvinismo, teño que remarcar o asombroso traballo de Linteo, que sigo dende a súa edición de Quasimodo. Agora mesmo é o proxecto editorial con máis potencial en Galiza, con criterios atados á sapiencia e á calidade en todos os aspectos.

Anne Sexton é un exemplo de poetisa atada ao mundano, afastada do turrieburnismo. A súa vida foi a propia dunha “femme fatale”da poesía de posguerra. Nada en Boston, berce do intelectualismo americano máis clásico segundo os criterios europeos, non frecuentou os círculos convencionais senón os da aristocracia bostoniana. Unha poetisa con tacóns, abrigo de pel e un Cougar. E cuns problemas mentais que a obrigaron en diversas ocasións a ingresar en manicomios. A súa irrupción na escea foi volcánica: publicou en 1960 o subversivo e sincero “Al manicomio y casi de vuelta” e sete anos despois xa era considerada toda unha referencia, premio Pulitzer incluido. Polo medio, a súa alma xemelga poética, tamén feminista e bostoniana, Sylvia Plath, afogárase en Londres cos fumes da cociña. Unha prefiguración do fin de Sexton, que entrou e saiu de institucións de saúde mental ata que a tensión entre o seu éxito social e profesional e a súa catástrofe física a levaron a meterse no coche de moda, o de Farrah Fawcett, e acendelo dentro do garaxe namentres apuraba o terceiro vodka.

Chegados ata este punto, comezo a escoitar algunhas verbas de queixa. Agardo que non teñan pasado a páxina, considerando que con abrires a solapa na libraría terían a mesma información. Esta vez tiven que ser exhaustivo con aspectos pouco literarios porque Anne Sexton é o principal exponente do que se deu en chamar “lírica confesional” na poesía americana de posguerra. Agás uns poucos poemas, entre os que eu destacaría as subversivas relecturas de contos infantís que se inclúen en “Transformaciones”, os seus versos tratan das propias experiencias, aquelas relacionadas co seu padecemento mental e tamén coa súa personalidade, nada convencional na moralista americana dos cincuenta e principios dos sesenta. O alcohol, o sexo e a perda da beleza xuvenil feminina son temas recorrentes e moi afastados da “poesía como coñecemento” que propugnaba Wallace Stevens ou do ton sentencioso dun Robert Frost que nos primeiros días de 1961 aínda participou na toma de posesión de Kennedy.

Se os temas rachan co tradicional, tamén o fai a linguaxe. Neste caso non na liña dun Paul Celan, outro dos poetas traducidos por Reina Palazón, creador dunha nova expresión, truncada e poderosa. Anne Sexton usa a linguaxe da rúa para contar as cousas da rúa. Unha linguaxe simple e directa, demasiado prosaica para un servidor, que tampouco se enriquece con instrumentos poéticos asociados a sonoridade e ritmo. O fragmentarismo das imaxes construídas aporta os golpes precisos de ritmo para superar o citado prosaísmo.

Os libros coma este teñen unha especial utilidade cando se trata de analizar a un autor na diacronía. As evolucións no terreo poético son, con frecuencia, moito máis marcadas cás que se producen no da ficción novelesca. No caso de Anne Sexton, unha carreira duns quince anos púxoa a salvo de vaivéns propios doutras épocas (o exemplo de Juan Ramón é coma sempre paradigmático) e a propia conciencia poética da autora fai que esteamos ante un compendio basicamente lineal. O protagonista de todos os poemarios é, se se me permite, un lado escuro do clásico “eu poético” que se desenvolve nunha sociedade referencialmente contemporánea, mesmo con aparicións un chisco eclécticas, coma os shows nocturnos estadounidenses, coma o de Johnny Carson, no canto de imaxes máis convencionais dadas noutros poetas similares. En ocasións mesmo resulta difícil ler a Sexton nun marco de referencia literario canónico.

O auxe de poetisas como Anne Sexton está estreitamente relacionado con movementos académicos que desprazan ao centro do canon autoras que fan bandeira do seu feminismo (ou raza, ou orientación sexual). Non é a primeira vez que uso aquí referencias ao que Harold Bloom chama a Escola do Resentimento. Para min, o paradigma da poesía intimista norteamericana, en fondo e forma, constitúeo Emily Dickinson. Tamén de Nova Inglaterra, tamén inestábel dende o punto de vista mental. Con ese horizonte como lector, diría unha mentira se afirmase que a “Poesía completa” de Sexton colmou os meus anceios. Realmente, considero que as súas torturas persoais, por desgracia máis frecuentes do que puidese parecer na nosa sociedade, están faltas dunha axeitada modelización estética. Malia todo, o feito de non escandalizarme polo tratamento de temas que os críticos máis conservadores consideran tabú fixo que puidese apreciar unha voz diferente. Creo que este libro é un deses que requiren segunda oportunidade. Meréceno a editorial e o tradutor, alomenos.

De cando en vez sucede que merca un un libro que está gafado. A min pasoume hai un par de semanas. Primeiro, subino a un autobús e coloqueino enriba da chaqueta, uns intres, para sentarme no do lado. Tirei da chaqueta e… ben, aterraxe forzosa no medio dun corredor coas correspondentes pegadas motivadas polo chuvioso outono-inverno-primavera que estamos a vivir. Horas despois, con algo de présa, metín o volume nunha mochila. Moi espaciosa, poucas cousas dentro, ningún perigo aparente. Pois con algo enganchou para que ao sacalo a cuberta preciosamente ilustrada estivese rachada, polo precioso e distintivo lombo verde. Remarco o de distintivo, porque se quitas as cubertas, organizar calquera biblioteca trócase en algo casi imposíbel. Nos seguintes días, o tal libro chegou a pegar mesmo contra un portal da rúa nun estrafalario incidente.

Non se trata de fetichismo. Sen chegar aos estremos dalgún amigo, que subliña libros en bolígrafo ou rotulador, son partidario da manipulación dos libros, que ao fin e ao cabo son artefactos que se poden subliñar ou marcar de mil xeitos diferentes. Pero sempre dende as boas intencións. O que lle pasou ao pobre libro de lombo verde foi un atentado inadmisíbel pola miña parte.

A pesares de todo, sobreviviu de maneira decente, tanto como para darme dúas semanas de sesudas mañás e late nights. Trátase de “El legado de Roma”, de Chris Wickham, unha exhaustiva historia de Europa entre os anos 400 e 1000, coa caída do Imperio Romano, as invasións bárbaras, o sagrado Carlomagno e o desenvolvemento dunha sociedade que aínda non coñecía o feudalismo e a relación de vasalaxe. Publica, como noutras moitas ocasións nesta columna, Pasado & Presente. O autor, neste momento, é a grande eminencia sobre o tema, cun prestixio sostido pola súa monumental obra de 2005 sobre a Alta Idade Media (“Framing The Early Middle Ages”).

En non poucas ocasións nestas páxinas temos defendido a permeabilidade das fronteiras que separan o que se considera Renacemento (coa súa addenda humanística) e o que se considera Idade Media (coas negativas connotacións da escuridade e o medievalismo). A obra de Wickham serve para ancorar aínda máis esta visión polo enorme contraste entre a intelectualidade que puidesen representar un Anselmo de Canterbury (m. 1109) ou un Tomás de Aquino respecto da que, brevemente por necesidade, se presenta nesta obra dun Escoto Erigena (m. 877). O mundo entre o 400 e o 1000 non era o noso mundo nin tiña elementos que podamos identificar sinxelamente co Occidente actual. Digamos que a fundación das universidades vén a ser a última fronteira.

O detallado panorama xeral que presenta Wickham está sostido nunhas fondas investigacións que fuxen dos marcos habituais de análise usados para o período. O traballo levado a cabo hai décadas por Henri Pirenne mediatizou gran cantidade de análises e creou unha serie de pre-xuízos que co paso do tempo e o desenvolvemento de instrumentos auxiliares á historia son desmontados. Neste caso, o profesor da Universidade de Oxford utiliza con mestría as investigacións arqueolóxicas e ecolóxicas, que melloran co tempo e a tecnoloxía, para amosar unha nova luz en cuestións como a economía e as relacións sociais. De particular interese resulta para min a súa teoría (e argumentación) da mínima importancia das relacións entre “imperios”, que contrasta coa importancia da pequena industria e o intercambio local. O mero feito de que as investigacións en xacementos sexan chave para aclarar tipoloxías urbanas ou tipos de cultivo fala da distancia que nos separa daquel mundo.

A profundidade das lecturas de Wickham pódese apreciar nos detalles ofrecidos en historias como a de Valerio do Bierzo, eremita ascético do que nunca oíra falar a pesares de ser veciño meu, e cuxa vida se desenvolveu na maior das soidades xa que os seus discípulos morrían de frío ou por culpa dos bandoleiros (frío segue facendo, agora os ladróns pasan pola autovía). Ou na historia que máis gracia me fixo en toda a obra: de cómo entre 857-869 o rei Lotario II quixo divorciarse de Teutberga, a súa esposa. Para facelo, alegou que tivera sexo anal co seu propio irmán, quedando embarazada pola operación e abortando a continuación. Incesto, sodomía e infanticidio nunha soa manobra. Tal milonga non lle colou nin ao papa da época, Nicolás I, que chegou a anular un sínodo para evitar o divorcio. E ollo, que os papas da época non eran precisamente uns liberais: vinte anos despois, Esteban VI desenterrou ao seu antecesor Formoso e xulgou os pútridos restos en pleno Nadal (isto dá para película de Tim Burton, seguro).

Se imos territorio por territorio, podemos sacar certas conclusións: a capacidade dos ingleses para manter un corpus legal e unha aristocracia sobre a que construír o país; a facilidade dos godos, visigodos, ostrogodos e demais para entrar en batallas sen sentido; o nulo peso na historia dos suevos, reivindicados na miña infancia como presunto xerme dunha Galicia independente; o estraño que podía ser un imperio como Bizancio, no que se produciu a única guerra por razóns artísticas da historia do mundo; ou o recoñecemento de que, ata hoxe mesmo e tras a caída de Rómulo Augustulo, o eixo de Europa pasou a Francia e Alemaña e non se moveu de alí nin cando Córdoba era unha urbe na que Abderraman I construíu 27 escolas e unha biblioteca de catrocentos mil libros e Carlomagno un tipo que nin sabía ler nin se lavaba.

De todo isto poden vostedes sacar conclusións erróneas, como que isto é unha obra miscelánea de anécdotas interesantes sobre un período relativamente ignoto da historia da Humanidade. En realidade, é unha desas obras que requiren paciencia pola profundidade dos temas tratados e o afastado das referencias que se realizan. Aquí non hai cabaleiros de lanza “en ristre” senón moita historia política que en ocasións resulta difícil de seguir sen unha idea xenealóxica e xeográfica clara. Súmese a isto a presencia do Imperio Bizantino e o desenvolvemento da relixión e a política islámicas e atoparemos unha obra densa que non consegue salvar (nese aspecto) nin á habilidade como narrador de Wickham, que ofrece claridade, relatos estruturados e as xa citadas anécdotas como necesario descanso.

Nisto da crítica e a lectura, para os que o vivimos con paixón, non está só o qué senón o cómo. A importancia do acto mesmo da lectura, independentemente do que se lea. E ultimamente un servidor anda trocando os seus hábitos lectores. Un leve aínda que molesto problema de saúde tenme media hora diaria en padiola con tempo para ler, nun ximnasio de fisioterapia que, xúroo polos libros queimados no “donoso escrutinio”, é a cousa máis parecida á clínica da “Montaña máxica” na que teño posto un pé. Iso si, con dúas particularidades: aquí marchan antes os médicos cós pacientes e hai fío musical.

E non menosprecen esto último, por favor. A banda sonora orixinal das miñas últimas semanas, e as vindeiras, é ecléctica ata chegar a un punto extravagante. Imaxínense ás oito e media da mañá a un tipo en camisa e pantalón de Don Amancio, estrado, cun pé metido nun enorme imán, lendo un libro sobre sexo namentres escoita, consecutivamente, a Leona Lewis, Julio Iglesias (ou Sting) versionando “Caruso”, un inidentificábel reggaeton e “Derroche” de Ana Belén. Un acto lector ben curioso.

Porque si, como lles prometín a pasada semana, imos falar sobre sexo. Púxomo en bandexa de prata a saída ás rúas de “S=Ex². La ciencia del sexo” (Editorial Debate), escrito por Pere Estupinyà. Comecemos polo título: é lamentábel. Moi na liña dos barandas das editoriais que ven números en troques de ver letras e que poden dicir vendo a portada e lendo 10 páxinas cantos exemplares vai vender un libro pero non de que vai. Cando é preciso un subtítulo explicativo (e moi pouco atractivo), algo falla por alá enriba.

Por sorte, con esta labazada quedan resoltas as críticas de maior calado á obra. No demais, lectura recomendábel dende a primeira á derradeira páxina. Estupinyà ten experiencia na investigación, nos medios de comunicación (foi editor do mítico e nunca ben ponderado “Redes”) e na divulgación científica a través de libros. Así, consegue aquilo que tanto temos louvado nestas gotas: ensinar namentres se entretén, cun equilibrio moi logrado entre o tema da obra (o sexo) e o método utilizado para ofrecer unha información ulterior (o método científico).

Unha das innovacións de maior interese é o dobre papel do autor dentro da obra. Por unha banda, como outros moitos divulgadores, Estupinyà adopta o rol de mestre, que dedica as páxinas a guiar ao lector por distintos temas. Pero, enfrontado a temas que en moitas ocasións teñen un claro compoñente de tabú, elixe unha implicación directa no relato. Isto é, relata a súa vivencia como suxeito experimental e convértese en protagonista directo da obra. Só polo feito de ser o primeiro autor que pasa por aquí que relata un acto masturbatorio con certo estilo, xa poden matinar vostedes que a obra é en verdade especial. Claro, que se tivese participado activamente nas visitas aos clubs de sadomasoquismo ou intercambio de parellas, o tema xa daba para premio Pulitzer, ou similar.

A pesares de que a obra está enfocada dun xeito serio e verdadeiramente científico, teño que advertir de que ten que ser lida cunha certa apertura de miras. Estupinyà, coma os demais sexólogos comezando polo mítico Alfred Kinsey, non xulgan aquilo que investigan en función de se é bo ou malo nunha determinada escala de valores. Simplemente, o que se coñece como parafilias (e fago aquí unha interpretación amplía da palabra) son conductas presentes no comportamento habitual do ser humano. Claro, que se vostedes son dos que están lendo este artigo xusto antes (ou despois) de ir a misa, cousa que é ata certo punto probábel, saiban que o libro non lles resultará agradábel nin nas actitudes nin na relativista maneira en que se trata o fenómeno do sexo.

Á marxe do que calquera poida opinar sobre o que é bo ou malo, saudábel ou non, o repaso de Estupinyà ao tema do sexo é moi profundo. Ao afrontar o tema dende un punto de vista xeneralista, dentro sempre do campo científico, atopamos un varrido por todos os matices da cuestión. A anatomía sexual e as súas particularidades (cunha descrición dunha operación de cambio de sexo que dá gañas de aplaudir, por estraño que pareza), todo aquilo que se relaciona coas hormonas e diferentes tipos de medicamentos, o funcionamento cerebral da función sexual, a historia da sexoloxía -en constante perigo polas barreiras ideolóxicas: o “Informe Kinsey”, un dos libros máis influintes do século pasado, non se pode atopar en español agora mesmo e só tivo dúas edicións en Estados Unidos, as dúas universitarias- ou as diferentes parafilias, aficións ou fetichismos que dan sabor á vida sexual destes mamíferos particulares que somos, para os que a procreación (bioloxica e antropoloxicamente) non é a única motivación para practicar sexo.

Capítulo especial merecen algunhas cuestións sobre as que a lectura convida a reflexionar: á luz dos estudos realizados entre xemelgos, pódese dicir que a homosexualidade ten un compoñente xenérico? Que diabólicos mecanismos se activan no cerebro dunha muller para que o 45% das que tiveron fantasías sobre violación consideren a experiencia como “erótica”? Por que se un pensa nun oso branco non pode reprimir esa imaxe durante minutos? ou o que é o mesmo, por qué reprimir un desexo sexual aumenta ese desexo? Ata onde chegan os límites da dor e o pracer? E, sobre todo, debemos plantexarnos, á luz de todo isto, o noso concepto de normalidade? Eu, con toda franqueza, declárome completamente anormal: estou convencido de que en España hai máis sadomasoquistas que lectores dunha biografía de 1.300 páxinas de John Maynard Keynes.

Asumindo que para a divulgación o tamaño do libro é axeitado, a verdade é que a un servidor fíxoselle curto. Cun tema de semellante amplitude e interese, dá a sensación (de novo) de que un editor limitou un traballo que, polo carácter da obra e os coñecementos do autor, podería quedar como referencia no campo das monografías de divulgación en lingua española. Se absolvemos ao editor, culparemos entón ao autor, que tendo nas mans unha mina de ouro deixou algúns temas fóra do seu estudo ou os tratou con menor amplitude do que podía. Pero a pena ten que ser, á forza, pequena: non convén castigar de máis a aquel que nos fai gozar.