Denantes da Era de Internet, os rapaces tiñamos que entreternos con dous canales de TV e, fundamentalmente, os comics. A min gustábanme Asterix e, sobre todo, Mortadelo e Filemón. Á marxe de rir a cachón, un aprendía moito sobre insultos: burriciego, morsa peluda, cafre, gaznápiro… E tamén sobre xeografía, porque Ibáñez sempre andaba mandando nos seus guións a Mortadelo a Pernambuco e Sebastopol. Un día miña nai enganchou o atlas e púxome a buscar esas cidades. Foi a primeira vez que oín falar de Crimea.

Sebastopol estaba no imaxinario colectivo que trasladaba Ibáñez coma un lugar afastado e infernal. Pódese entender esta fixación colectiva se se estuda en profundidade a guerra de Crimea, tarefa que dilixentemente levou a cabo o historiador oxionense Orlando Figes para a súa nova obra, “Crimea”, que publica a editorial Edhasa.

A Orlando Figes téñoo estreitamente vixilado hai tempo. Achegueime a el para ver se o seu “El baile de Natacha” (mesma editorial) podía superar “El icono y el hacha”, de James Billington, obra clásica sobre historia cultural rusa. Fíxoo con nota, cunha gran cantidade de información axeitadamente distribuida, bo acceso a fontes primarias e unha solvencia narrativa envexábel. As súas obras sobre a Revolución Rusa e o Estalinismo eran tamén salientábeis, polo que agardaba moito de “Crimea”.

O meu horizonte de expectativas, Jauss dixit, viuse plenamente colmado. Figes afronta na obra este conflito dende unha posición que fuxe do sobreentendido e o convencionalismo. Para entender ben o asunto, nada mellor que comezar, como dixese Horacio, “ab ovo”, ou sexa, dende os problemas relixiosos que deron orixe á loita entre todas as potencias decimonónicas europeas no medio dun páramo que un século antes era un enorme pantano cheo de tártaros. O Mar Negro foi sempre zona en disputa, algo que agora se exacerba pola presenza do petróleo. Tras a rusificación de Crimea da man de Potemkin, vilas de cartón incluidas, comezou a batalla entre Rusia e o Imperio Otomano, “o home enfermo de Europa”, un enfermo que tardou en morrer século e medio, ata a rexeneracionista entrada de Kemal Atatürk, xenocidio armenio mediante. Os otomanos posuían Xerusalén, que vén a ser a todos os efectos políticos, coma ter a pata de mono no conto de W.W. Jacobs: unha festa de Pascua mal artellada e os rusos reclamaron para si a protección de todos os ortodoxos da cidade santa para todas as principais relixións monoteístas.
A continuación vén unha explicación sobre o “statu quo” desas potencias, aparentemente difícil de resumir agás que sexas o autor desta obra, que ás veces semella ter estado a carón de Lord Palmerston nas reunións de gabinete inglesas. Diremos que Rusia conseguiu, coas súas políticas, poñer dacordo á Francia pre-Comuna, á Prusia pre-Bismarck, á Inglaterra victoriana, ao proxecto italiano nado no Piamonte e á Austria de Francisco José. Só 50 anos despois, todos estarían en bandos diferentes na Grande Guerra.

E despois está a guerra en si. Defínese a Guerra de Crimea coma a primeira guerra moderna. En realidade, semella a primeira guerra do periodo intermedio, entre a loita corpo a corpo e os misilazos teledirixidos dende barcos a 500 kilómetros do obxectivo. Unha guerra na que non houbo reis, coma na guerra do Piamonte, a derradeira na que os monarcas dirixiron os seus exércitos. Unha guerra na que a prensa tivo unha importancia capital, xerando presións sobre as decisións dos exércitos inglés e francés. A guerra na que naceu a atención humanitaria nos campos de batalla, uns anos antes de que Henry Dunant fundase a Cruz Vermella. De todos os presentes na antiga Táuride, ninguén mereceu máis recoñecementos e estatuas ca Florence Nightingale, a nobre inglesa que, alén dos coñecementos de enfermaría, foi quen de pór en marcha os hospitais de campaña; e Nikolai Pirogov, o doutor ruso pioneiro no uso de anestésicos e que renovou a, ata daquela, salvaxe técnica das amputacións. As figuras de ambos son tratadas por Figes por extenso.

E, sobre todo, unha guerra pintada de falso romanticismo. Porque Orlando Figes, para escribir unha historia seria, ten que batallar contra o feitizo que Crimea exerce nos británicos e, en xeral, en todos aqueles filomilitaristas (tipo Pérez Reverte, para que entendan vostedes). Porque esta guerra é a de Sebastopol e o seu sitio eterno, a das trincheiras nas que os inimigos estaban inmóviles durante meses a tiro de pedra uns dos outros, cos seus baluartes nos que os mandos derrotaban aos xenerais Xaneiro e Febreiro namentres os soldados rasos fuxían do tifo, e o cólera e aturaban o frío, a choiva e a lama. E, sobre todo, é a guerra de Balaclava e a Carga da Brigada Lixeira.

Lord Tennyson era o Poeta Laureado da Gran Bretaña cando Lord Ragland enviou a 661 soldados á morte, coa connivencia dalgún excesivamente arroxado subordinado. Fíxoo ao mandar á Brigada a tomar unha posición rusa nun outeiro a través dun val flanqueado por fusilería. Segundo Figes, que corrixe cifras esaxeradas, volveron uns 200. Un exemplo de estupidez militar (nada se o comparamos coas proezas de Nivelle, o meu xeneral preferido da Grande Guerra) que o poeta arranxou amosando o heroísmo sen par dos brigadistas nun poema que, ata hai catro días, cando os Estudos Culturais decidiron que ser de Oxford e Cambridge era demodé e que o que valía de verdade eran as (malas) obras da Escola do Resentemento, todos os escolares ingleses coñecían. Como curiosidade, “A carga da Brigada Lixeira” é o primeiro gran poema da historia que podemos escoitar coa voz do seu autor, gravado a tal fin en 1890 usando o cilindro de cera de Edison.

Figes consegue algo verdadeiramente asombroso para os que lemos moita historia militar: que entendamos o que pasou sen ter que mirar os mapas iniciais e gozando cunha narrativa fluída. Para o bo lector, e de seguro que vostedes o son, semellante traballo crítico e desmitificador paga a pena. Só por iso, achéganse a Orlando Figes e, se poden, mergúllense no resto da súa obra**

** Estimados (e escasos) lectores deste blog. Levan nesta entrada un “bonus track”. Este xentil xornal propúxome cambiar de día na edición escrita e como proba aumentei o artigo publicado sobre “Crimea”. Velaquí o resultado.

Coma todos os críticos, de calquera cousa, eu tamén teño unha lista de flagrantes omisións. Libros que caeron sobre a miña mesa, nalgún caso encomendados polas mesmas editoriais e que, por unha ou outra razón, quedaron fóra destes escritos. Nos últimos meses pasou cos “Poemas” de Hölderlin, cunha biografía de Joseph Goebbels á que lle teño unhas ganas tolas ou coa reedición de “Londres” de Peter Ackroyd. Pero do que máis me arrepinto é de ter exiliado a antoloxía de poesía estadounidense “La escuela de Wallace Stevens”, publicada pola editorial Vaso Roto e recopilada por Harold Bloom.

Se tivese reseñado esta obra podería remitirme a ela para sinalar as enormes diferencias entre a escola de Wallace Stevens e o ton épico propio da “Gilded Age” que adorna a poesía de Hart Crane, pouco publicitada ate o de agora en español (ou galego) e que recibe unha homenaxe coa publicación de “El Puente” na editorial Pre-Textos, nunha marabillosa edición levada a cabo polo equipo especializado no tema da Universidade de La Laguna.

A presencia do mundo marítimo na grande literatura estadounidense é tema que dá para tese. No país das grandes chairas e da explosión industrial asociada ao petróleo, Melville atopou metáforas nunha balea branca, Henry Dana Jr. pasou dous anos a carón do mastro e Whitman atopou inspiración á beira do Atlántico. Hart Crane é, en si mesmo, oceánico: pola súa vida, chea de viaxes e excesos e rematada por propia man nunha das 90 millas que separan Cuba de Florida; e pola súa poesía, chea de imaxes suxerentes, pioneira sen sabelo na vía do coñecemento poético, herdeira digna da de Walt Whitman, algo que non se pode dicir nin sequera de Stevens e Frost.

“El puente” é un título que resulta ambiguo dado o contido do poemario. Esa ponte é a ponte de Brooklyn (aproveito para recomendar “The great bridge”, o mellor libro sobre o tema que hai), pero o libro non é un canto a Nova York senón unha relectura poética da historia de América, dende Colón na procura de Catay ata os tuneis do metro, que trocan a faciana da urbe, pasando por Pocahontas (non pensen en Disney), o cabo Hatteras e o río Mississippi. A épica pona a torrencialidade dun verso emparentado con Whitman pero máis conciso, a sensibilidade pona unha imaxinería estreitamente ligada á de Emily Dickinson.

A voz poética de Crane, e mesmo a súa personalidade (aínda que como
lectores non convén mesturar ámbalas dúas) quedan condensadas na imaxe do home, o bardo, ao que as frechas atravesan o costado en “La danza”. Un San Sebastián de Mantegna, atado á columna da poesía, Rimbaud vital nun país de poetas que agroman na senectude, poeta de vontade por ser fillo dun industrial de lambetadas de Cleveland, irmán de Pessoa e Lorca mesmo nos seus gustos sexuais. Unha voz poética capaz de renovar o mito fundacional de América e de debuxar a un tempo historia e poesía. Un descoñecido para o público poético español ao que Pre-Textos deixa en posición de exercer unha pequena influencia noutros poetas, do mesmo xeito que o fixo con este pouco poético crítico literario.

Podo prometer e prometo (nin sequera teño claro que isto sexa o xeito de comezar hoxe) que o libro que reseño esta semana caeu nas miñas mans hai moitos días, denantes de que estoupasen os últimos –que non derradeiros– escándalos políticos. Pensaba comezar contándolles que un parente lonxano do noso Paulo Fabio Máximo distraeu a Aníbal nas súas excursións por Italia adiante e deu nome á Sociedade Fabiana, grupo de homes e mulleres fundado en Inglaterra no século XIX que promovía a creación dun estado de benestar prescindindo dun proceso revolucionario. Tiven que abreviar moito a historia, que seiscentas palabras non dan para todo o que hai que contar.

Nesa sociedade introduciuse axiña George Bernard Shaw, o mellor dramaturgo británico entre os dous séculos, irlandés coma Swift, Yeats e Beckett, cínico coma Oscar Wilde pero moito máis intelixente. O seu activismo político fixo eclosión no “Manual de socialismo y capitalismo para mujeres inteligentes”, que publica agora a editorial RBA en perfecta edición de tapa dura cunha introdución esclarecedora que, neste caso, non deberían pasar por riba. Antes de seguir, non se me asusten co título. GB Shaw non era un machista senón un activo defensor das sufragistas (que só gañaron o voto tras o esforzo da Gran Guerra) e da sensatez das mulleres á hora de exercer o voto, fortemente denostada pola esquerda ao entender que a influencia que nelas tiñan os cregos era excesiva.

Porén, asústenseme co tamaño e o contido. Se van na procura dun manual “stricto sensu”, teñan en conta que este non é precisamente esquemático. É tan profundo coma claro. Se están nun período de desesperación tipo Schopenhauer, deixen o asunto para outro día. Pódense enfadar moito ao comprobar que dende 1928 ata agora mesmo as cousas non cambiaron nadiña malia os esforzos de Shaw e outros coma el.

O argumento principal da obra non é difícil de resumir. Contra a máxima leninista, en boga antes de que se descubrisen os espantosos crimes soviéticos, de “cadaquén segundo as súas posibilidades, a cadaquén segundo as súas necesidades”, érguese a simple expresión da redistribución igualitaria da renda. O que isto defende, o señor Shaw, etiquétase como “socialista”. Os fabianos eran (e son, tras o seu rexurdimento posterior ao thatcherismo) o cerme do laborismo, unha terceira vía entre o conservadurismo e o comunismo.

O paradoxal é que a socialdemocracia posterior á Segunda Guerra Mundial fagocitou o socialismo de Shaw. A tal momento, se o líder de calquera partido de esquerda recollese nun programa o contido desta obra correría serio risco de ir ao cárcere. ¿Por que? Por pedir con firmeza e numerosos argumentos cousas como a nacionalización da banca e o carbón (lean petróleo, pensen en Venezuela), a adición dunha cota sindical que permitise recuperar o traballo das “trade unión”, o mantemento da voluntariedade de pago á Igrexa (en 1928, repito) ou o desmantelamento dos imperios.

Todo isto cunha total naturalidade, sen caer en chamadas apocalípticas e vaticinar a caída inmediata dun sistema inxusto. Porque tan interesantes son as súas propostas como a constatación, non por evidente menos importante, de que non semella moi normal manter sen trocos un sistema no que un décimo das persoas viven na abundancia namentres o noventa por cento padece día a día. Agora e hai oitenta anos. En Inglaterra e en España.