Nun mundo cada día máis especializado no académico, quedan poucas oportunidades para reconciliar o que C.P. Snow bautizou como “as dúas culturas”. Xa na miña época de estudante de bacharelato estaba a cousa complicada. Un profesor de lingua un pouco difuso e tiñas a un grande estudante que era quen de comprender a Newton pero non a Blanco Amor. Unha profesora de matemáticas que semellaba máis ben unha meiga e tiñas a un tipo quen de analizar o conceptismo con certa profundidade pero que non sabía nin facer unha raíz cadrada. A min os anos reconciliáronme con ámbito científico e teño que recoñecer que, á hora de ler o meu primeiro mamotreto en inglés, fun dereitiño a Richard Rhodes e o seu “The making of the atomic bomb”.

Algunhas persoas nacen (xa superei a miña época de “táboa rasa”) cunha especial habilidade para desenvolverse nestes campos que os sistemas educativos adoito separa como a auga e o aceite. É o caso de Edward O. Wilson, gañador do premio Pulitzer en dúas ocasións, entomólogo de grande sona e recoñecido mundialmente por achegar a Darwin ao humanismo sen caer en posicións evolutivas no cultural. Agora publícase en España “La conquista social de la Tierra”, unha síntese de traballos anteriores na que Wilson pon a súa mirada en como se desenvolve o feito social no mundo animal e en como evolucionou no ser humano do mesmo xeito ca outros elementos chave para que a especie chegase a dominar o planeta. Todo isto para responder ás preguntas que Paul Gauguin fixo no seu cadro máis coñecido, portada da obra: ¿Quen somos? ¿De onde vimos? ¿Onde vamos?

A pesares de que Wilson é un grande divulgador, mellor aínda ca Stephen Jay Gould, pertencente á quinta seguinte pero finado prematuramente, a obra ten o seu aquel. Se lle dan grima os insectos, mellor que non lea. Se lle gustan, prepárese para descubrir, por exemplo, que as abellas de Formosa (Taiwan) son quen de desenvolver eusocialidade. ¿Qué é isto? Pois a forma de relación colectiva máis complexa no mundo animal e sobre a que se constrúe a noción de socialización do ser humano… segundo Wilson. É unha hipótese atractiva: saír do mono para caer nas abellas da suor. O día menos pensado ao mellor alguén me convence de que a Drosophila non é o insecto máis útil da historia da ciencia. En todo caso, as partes entomolóxicas resultan un chisco áridas.

Cousa distinta é a parte dedicada aos humanos, aínda que quedan avisados de que se lles gustan antropólogos coma Marvin Harris ou investigadores coma o mesmo Arsuaga, han encontrar moitas teorías repetidas. Se non é así, por aquí han empezar ben. Wilson completa a Darwin no evolucionismo e matiza a Gould no equilibrio puntuado. A aplicación das ferramentas eusociais ás artes dá lugar a hipótesis realmente atractivas relacionadas por exemplo, coa música. E o epílogo, mestura dun aire de nostalxia gauguiniana con utopía asimoviana, deixa o mellor de Wilson, un home de influencia innegábel e un talento expresivo que fai que a un lle entren as ganas de desterrar as especializacións para volver ao verdadeiro humanismo, o terenciano, ao que nada lle resulta alleo.

Teño que recoñecer que os libros de crítica literaria son, normalmente, aburridos coma ver chover. E máis cando os críticos collemos un rego que araron mil bois e tratamos de facelo xa non máis fondo, senón diferente ou máis fértil. Unha excepción a este feito comprobado son as antoloxías ou obras que amosan breves perfís de obras ou escritores, xa que teñen certo aire de enciclopedia escolar ou reportaxe de revista dominical que fai que o lector mesmo poda sobrevivir a un número de páxinas que con frecuencia sobrepasa o milleiro.

Veño de atopar nos anaqueles da miña libraría preferida, Trama, o volume “100 escritores del siglo XX. Ámbito internacional”, editado por Domingo Ródenas e composto por textos escritos por profesores de toda España, con predominio iso si daqueles que desenvolven a súa actividade en Barcelona. A obra vén a completar á que trataba o “Ámbito hispánico”, cunha descompensación que resulta rechamante e que fai pensar se non andaremos no camiño de imitar o tan criticado chauvinismo francés: 100 españoles e hispanoamericanos, 100 do resto do mundo. Alá vai. A primeira edición da obra fíxose en 2008 e cambiaron algúns persoeiros. A idea mantívose.

A tentativa de Domingo Ródenas no “Prefacio” de non presentar esta obra coma un catálogo con aire normativo fracasa de maneira obvia. É imposíbel facer unha lista deste tipo que non sexa asociada a Harold Bloom, ás listas de best-seller ou aos “40 principais”, se de música falasemos. Recoñécense os autores coma “non obxectivos”, pero non fallan os autores de consenso en todos os xéneros. Admiten que poden ser cuestionados, pero agás por Joao Cabral, Lampedusa e Murakami, un carca literario coma min é quen de subscribir a súa selección. Tres por cento de erro significa canon politicamente correcto dende a perspectiva máis ortodoxa.

Se tivese que entrar en cada un dos ensaios podería encher todo o xornal, así que se impón a síntese. Sorprende que, a pesares da existencia de máis de trinta colaboradores, o libro teña unha certa unidade estrutural. Predominan os percorridos cronolóxicos sen caer no cada día máis denostado (dentro da crítica, non fóra) biografismo. Sete ou oito páxinas para cada escritor non dan para moita crítica, así que se opta pola sinopse ou un esencial argumento con valoración decote atinada. Matino que as miñas coñecidas feministas estarán ao borde do infarto ao ver que só temos cinco mulleres e todas angloparlantes (Lessing, Morrison, Murdoch e Woolf) agás Marguerite Yourcenar. Como non teño coñecidos negros, estarán menos molestos co feito de que Toni Morrison sea a súa única representante (boto de menos a Chinua Achebe). Os xaponeses cumpren co cupo pero non australianos. Isto é peor cá Liga das Nacións.

Nun tempo no que, en moitas ocasións, prima a ollada rápida sobre a profunda, o libro coordinado por Ródenas enche un baleiro. É un vademecum literario que por amenidade pode sustituír á cada vez máis tentadora Wikipedia coa vantaxe de que os que toman a responsabilidade de aportar información están localizados. Iso si: como non é un libro de peto e non cabe no móbil, os lectores han ter que cargar co que vulgarmente se chama un mamotreto. Delicioso mamotreto, en realidade.

Dende hai unhas semanas, por asuntos relacionados co meu traballo extraliterario, véxome na obriga de dicir bastantes veces ao día a expresión “En teoría…”, acompañada dunha reflexión do mellor filósofo posmoderno, Homer Simpson: “En teoría, Lisa, ata o comunismo funciona… En teoría”. A expresión é aplicábel a un cento de campos do saber, pero neste intre acáelle coma unha luva a todo tipo de predicións económicas, realizadas por políticos e, sobre todo, economistas, un colectivo que semella instalado permanentemente nas falacias de planificación optimista ou, peor aínda, atado a intereses espurios que levan por diante o benestar de moitas persoas.

Se consideramos a economía coma unha ciencia, isto implica que un traballo básico do economista é a construción de hipóteses, na procura da correcta. Noutras palabras, unha grande búsqueda. Este é precisamente o título do último libro de Sylvia Nasar, máis coñecida como escritora pola biografía de John Forbes Nash, “Unha mente marabillosa”, posteriormente levada ao cine con grande éxito. Subtitúlase como unha historia da economía cando, máis ben, debería subtitularse coma unha historia dos economistas. De Marx a Sen, do matrimonio Webb a Milton Friedman.

O curto século XX deixou grandes figuras en todos os campos do saber humano. A pesares das convulsións económicas, a economía non foi allea ao progreso. E non só houbo totems económicos senón persoeiros formados neste campo. O máis coñecido, John Maynard Keynes, que hoxe mesmo está de moda xa que as súas recetas semellan bálsamo de Fierabrás para a solución dos problemas actuais, alomenos se facemos caso, verbigracia, a Axel Kicillof, o economista de cabeceira da presidenta da Arxentina. Membro do círculo de Bloomsbury, veciño de Virginia Woolf, dandy e bisexual, amigo de Lytton Strachey e futurólogo catastrofista e atinado, Keynes representa ao economista do “star-system” por antonomasia. Nasar aproveita todas estas circunstancias vitais para construír unha obra de gran vivacidade, que se pode ler de xeito sinxelo sen atoparse con anécdotas banais e inconexas que restan narratividade ao asunto.

Unha lectura crítica, fonda, pode ter consecuencias desastrosas neste caso. Os escépticos máis versados no asunto económico terán a sensación de que a grande búsqueda non produciu ningún froito que fose digno de atopar. O marxismo non é unha solución (iso xa o intuíamos) e Marx non visitou nin unha fábrica namentres escribía “O Capital”. Os grandes próceres do Estado de Benestar remataron sucumbindo ás seduccións do estalinismo, o que pode invalidar de feito algúns dos seus postulados (o capítulo no que Nasar analiza a cegueira do matrimonio Webb provoca calafríos). O “camiño de servidume” aberto por Hayek e polo que transitaron Friedman e Reagan rematou nunha escuridade que parece non ter fin.

A autora finaliza con Amartya Sen, que semella aportar unha perspectiva diferente e é presentado, quizais de modo burdo de máis, coma unha luz de esperanza: o economista nado entre os pobres que xulga o benestar dende unha posición que vai máis alá dos números do PIB. O feito de que este capítulo sexa producto, máis ben, de entrevistas persoais e non dunha profunda análise dos traballos do economista, á marxe da inevitábel falla de perspectiva histórica fai que quede unha sensación de que aínda hai demasiadas preguntas para ningunha resposta.