Andamos últimamente coa enésima reforma educativa, que non ten moita mellor pinta cás anteriores. Dende hai trinta anos estes trocos non veñen acompañados dunha considerábel subida dos fondos destinados á educación e, co país en situación de rescate sobra moitas cousas, parados por exemplo, pero non cartos. Non obstante, tan grave é o problema económico coma outros que van camiño de ser estruturais: a axeitada formación do profesorado e o establecemento de programas axeitados de educación.

En canto ao primeiro punto, a miña experiencia docente tenme en estado de “prevengan”: o día que nunha clase universitaria tiven que dar pautas para o comentario de texto supúxome un trauma. En canto ao segundo, permitiranme que me alinee cun autor como Pérez Reverte, denostado decote nestas liñas, e que xa nun artigo cheo de carraxe a mediados dos 90 reclamaba o regreso dos antigos programas humanísticos e científicos, esquecendo tanta parvada psicolóxica, psicosocial, psicopedagóxica e psicopática. Dito claro: se miña afillada de case trece anos colle o libro de Historia de meu pai, que o estudou en 1970 e que gardo coma ouro en pano, non sabe nin por onde empezar.

En estas estaba cando caeu nas miñas mans a reedición da “Didáctica Magna” de Jan Comenius na Editorial Akal. A primeira vez que oín falar del foi en certo libro de Jacques Barzun, que finou hai dous días aos 105 anos, por certo. O feito de que a UE puxese o seu nome a un programa de formación animaba a afondar na súa obra, pero esta non se publicaba en tirada coñecida dende 1986.

Os que agarden un revolucionario guiado polo espíritu da Ilustración non estarán de noraboa. Comenius (Komenski en realidade) tiña espírito cosmopolita pero o seu credo educativo ten un aire xesuítico sinxelamente resumíbel no acrónimo AMDG (Ad Maiorem Dei Gloria). A educación debe ter como obxectivo a louvanza do Altísimo e como modelo a vida de Xesucristo. Claro, que se se limitase a estes pensamentos non sería considerado o pai da pedagoxía.

Comenius quería ensinalo todo a todos. A todos e todas, en correcta linguaxe bempensante do século XXI. Aínda quedaban 250 anos para que as mulleres puidesen votar en Nova Celandia. Rexeitaba con contundencia a tendencia a tratar individualmente aos alumnos pois consideraba que, coma o Sol, os raios da sabedoría do mestre deberían chegar a todos por igual. Creía que a especialidade só era cousa dos últimos seis anos de formación do individuo (entre os 18 e os 24 anos); namentres, os alumnos debían estudar todo en profundidade. Foi pioneiro tamén en outorgar grande importancia aos idiomas: lingua natal, latín, grego, árabe e linguas veciñas.

En ocasións resulta ata inxenuo. A obra está chea de alusións ao crecemento das árbores e a como os nenos teñen que medrar coma ovos e pitos. Tanta bioloxía de granxa e fraga resulta un chisco naif, pero o fondo dos exemplos vale. Pasado un certo punto, Comenius non rexeita certos castigos ou mostras de competitividade. O sistema non é espartano, nin sequera coreano. Ten as súas taras pero é radicalmente coherente. E é que a boa educación e a adquisición dunha cultura que non sexa verniz non son algo sinxelo. Son resultado dun sistema ás veces individualista e medieval (no mal sentido) que prepara para a vida. En cada mestre hai un Comenius, con todos os seus defectos. Agardemos saír da crise pola vía da pedagoxía.

O tema das monarquías é unha desas cousas que sempre serve para alongar agradábeis sobremesas cun tema que, máis ou menos, vén a ser como discutir sobre o sexo dos anxos, máis nun país no que ata hai catro días todo can e gato se viña declarando “juancarlistas”. Ao fin destas, con un par de chupitos ou sen eles, ponse un en plan provocador e sentencia: “Deixádevos de prosmadas: o que había que facer era aforcar ao derradeiro rei coas tripas do derradeiro cura”. A frase, falsamente atribuída a Diderot, é en realidade de Jean Meslier, que estaba moi contra os relixiosos e menos contra os reis.

Ata os monarcas máis mitificados, con mellor fama, intelixentes e fomentadores das artes e das ciencias, andan lonxe de ser un modelo democrático. Sen querelo, así o demostra Robert K. Massie na súa excelente biografía de Catalina a Grande, publicada por Crítica e que pecha un díptico iniciado hai décadas coa arquipremiada vida de Pedro o Grande, por desgracia só accesíbel agora mesmo en inglés.

Massie é un biógrafo de primeirísimo nivel. Durante oito anos traballou nesta obra e o resultado é magnífico. Namentres pode traballar coas “Memorias” da mesma emperatriz, faino, e a escolma resulta moi ilustrativa. Cando se interrompen as fontes primarias, manexa testemuños con habilidade. Mesmo, en ocasións, queda curto. É o caso da descrición da viaxe de Catalina a Crimea, que deu orixe ás “vilas Potemkin”, aquelas con casas que só tiñan fachada e con servos (na práctica, escravos) disfrazados de felices e libres labregos. Massie sostén que todo isto é unha lenda apoiándose nos escritos de Estanislao de Polonia e Xosé II de Austria, pero non hai unha soa cita que apoie esta idea.

A imaxe que en Occidente temos de Catalina a Grande, alomenos a que transmite a nosa cultura, é a da “Mesalina do Norte” (lembro con espanto algún telefilme e a película interpretada por Catherine Zeta-Jones): unha muller máis preocupada en satisfacer un enorme apetito sexual ca en governar un imperio que ía de Narva ás estepas de Siberia. Massie non refusa falar dos numerosos amantes da raíña (lembren que falamos do século XVIII) e da obscena maneira na que foron favorecidos con palacios, diamantes e moreas de rublos. O citado Estanislao de Polonia recibiu a coroa da man da mesma Catalina despois de converterse no seu amante. Denantes diso era Stanislaw Poniatowski, secretario dun diplomático inglés.

Claro, que deitarse con moitos homes ou mulleres non converte a ninguén en mala persoa nin é unha aldraxe, neste caso, para a biografiada. As costuras de Catalina e o seu biógrafo só chegan no final da obra, no que Massie ten que recorrer de xeito bastante groso á digresión sobre as violencias do Terror Revolucionario (cunha docta páxina sobre a guillotina incluída) para xustificar a involución ideolóxica de Catalina. Aquela que publicase a “Nakaz”, aprendese de Montesquieu e convidase a Diderot a Rusia, renegou dos froitos democráticos ilustrados. Xa o fixera denantes do Terror de Robespierre pero Massie logra atopar a coartada.

Cando era neno, sorprendíame aquilo do “despotismo ilustrado”, das sabias autocracias. Catalina a Grande cecais mereza esta haxiografía, escrita ademais nun estilo fluído, dende o mesmo ovo. Non obstante, se nin a fundadora do Hermitage consegue congraciarme coas monarquías, penso que vou seguir provocando despois dos xantares.

Hai uns meses, dándolle voltas á bibliografía dun libro de economía, chamoume a atención un título: “The Liberal Hour”. Describía os acontecementos políticos nos USA durante a década dos 60. O que máis me sorprendeu foi ver o tratamento que se daba á época da loita polos dereitos civís e contra a guerra de Vietnam, exhaustivo e morixerado. Contrasta moito coas visións do Maio do 68 na historiografía europea, marcadamente conservadora na súa meirande parte e tendente a marxinalizar as ideas polo mero feito de que os seus soportes remataron convertidos en rebeldes burgueses.

A editorial Debate vén de publicar “La revolución divertida”, de Ramón González Férriz, unha análise da evolución da intelectualidade dende esa data senlleira que foi o Maio francés. A obra ten dous pecados. Un, xa comentado en críticas pasadas: é difícil dar unha visión equilibrada e completa dun asunto tan complexo en menos de 200 páxinas. Córrese o risco de simplificar, de esquecer as correntes marxinais pero importantes, de poñer un ollo no folclórico (a descrición das Xornadas Libertarias de xuño de 1977 en Barcelona) e desbotar cuestións de máis interese. Por outro lado, a inclusión do elemento español na obra fai que esta perda interese para o lector máis curioso. España nos 60 era, perdoando, o cu do mundo. E a importancia da nosa historia dende o fin da guerra civil ata o 11-M pódese medir polo feito de que no monumental “Postwar” de Tony Judt (libro de cabeceira) España recibe, esencialmente, 11 páxinas de 850 en letra ben apretadiña da edición de peto de Vintage.

Non me gustaría coas pasadas verbas disuadir a ninguén da lectura da obra. Penso que merece a pena botarlle o dente. Para comezar, para reflexionar sobre as propias posicións intelectuais. Subxace nas reflexións de González Férriz unha idea que a min me gusta defender con intensidade: a de que os espectros ideolóxicos e culturais non deben ser presentados coma figuradas liñas rectas senón coma círculos. É dicir, extrema dereita e extrema esquerda están moi preto unha doutra. Nun rexime dictatorial de dereitas, o de Franco, producíuse unha emerxencia de intelectualidade non orgánica de esquerdas. Nun rexime democrático, co Estado convertido en titor das manifestacións culturais, agroman os resistentes de dereitas, autopresentados como fuxidos da esclerótica estrutura que resume a palabra “progre”. Curiosamente, Luis Racionero ou Jiménez Losantos son perfectos exemplos deste proceso.

A González Férriz nótaselle versado na historia da “Movida” e sensíbel ao movemento 15-M. Eu non penso que ningún dos dous sexan movementos culturais, nin moito menos intelectuais. Certamente foron revolucionarios, pero máis dende un punto de vista de conciencias. En canto ao da diversión, matino que para Almodóvar cantar con Fabio McNamara era verdadeiramente entretido, mais… ¿u-la diversión do 15-M?

Non, as revolucións non son divertidas. Quen estaba a carón do Doutor King o día do discurso de “I have a dream” era Mahalia Jackson, non Scott McKenzie. Podemos tender á sinécdoque, queda moi chic, pero as verdadeiras revolucións políticas ou ideolóxicas teñen de diversión o xusto. “A Marsellesa” é un himno salvaxe, máis propio de Robespierre ca de Montesquieu ou John Locke, inspiradores das ideas de democracia. John Lennon e Bob Dylan son revolucionarios de pega, por divertidos que sexan (e abofé que o son). Steve Jobs e Deng Xiaoping foron revolucionarios de verdade. Moi aburridos, pero revolucionar e crear xigantes non é o colmo da diversión.

Para min, “Os versos satánicos” son parte esencial da infancia. Finais dos oitenta, anos convulsos no familiar, cambios de casa e cidade nos que, sempre sucede, quedan atrás moitas cousas. O meu xilófono, xoguetes de miña irmá, un exemplar desa novela. Creo lembrar o volume: tapa de cor oscura (¿azul? ¿verde?) e unha tipografía moi da época, máis de Danielle Steel que de Salman Rushdie. Nunca lle preguntei á miña nai, pero matino que ela foi unha desas persoas que mercou o libro ben pola polémica ben por solidariedade cun home condeado a morte por ese peculiar persoeiro que era o Aiatolá Jomeini. Penso que axiña pasou a formar parte do “Club das 15”, aqueles que mercaron o libro e non pasaron da páxina quince.

Agora Rushdie pon as cartas encol da mesa con “Joseph Anton”, as súas memorias dos anos da fatwa. Penso que, xunto a “Pensar rápido, pensar despacio” de Daniel Kahneman é un dos grandes libros de 2012. Unha lectura áxil, na que o autor británico nado en Mumbai amosa que é tan capaz de atraer pola súa ficción como pola súa capacidade de narrar a historia da que el e os seus son protagonistas (aínda a comezos deste ano Rushdie tivo que suspender unha charla en Jaipur polas amenazas contra a súa vida), cun estilo máis afastado da parábola e que asinaría calquera xornalista: útil e doce, se tomamos verbas de Horacio.

Agora que vén de publicarse un novo número da revista da Facultade de Humanidades, “Evohé”, non podo esquecer as duras críticas que tivemos que soportar os que formabamos parte dela por un relato de temática neonazi. Algúns confundiron ficción e opinión (total, só pasaron vinteseis séculos dende Aristóteles…) e un vicerreitor ameazou con liquidar a publicación. Darío Villanueva, Aguiar e Silva e o exemplo de Rushdie saíron na nosa defensa.
En 1988 un escritor que viña de ser sensación pola súa grande “Midnight´s Children” publicou unha novela na que falaba de expatriados hindús en Inglaterra, na que usaba elementos no realismo máximo e na que o onírico tiña un peso moi grande. Namentres el escribía, a mulacracia iraní era esnaquizada pola guerra contra Irak. As protestas comezaban a ameazar a Jomeini e os iranís leron insulto onde puña ficción. De liberdade de expresión e pensamento nin falamos. Salman Rushdie pasou a ser a segunda persoa máis ameazada do Reino Unido, xusto por baixo da Raíña e por riba de Lady Di. “Joseph Anton” relata o seu sufrimento, o da súa familia, o apoio dos seus amigos, as pequenas vitorias que fixeron que 23 anos despois poda vivir con relativa normalidade. Sempre nunha aséptica terceira persoa, que non resulta pedante aínda que semelle estraño, contemplamos as súas fortalezas intelectuais na defensa das liberdades (agora que moitos pensan que as leis están escritas en pedra en lugar de en papel) e as súas feblezas persoais, que ten o valor de non excusar coa súa circunstancia. Unhas memorias máis completas, nuns anos, quizais servisen para dar nova luz ao seu estraño matrimonio coa bela Padma Lakshmi. Polo de agora disfrutemos destas.