Dun tempo a esta parte cando boto unha ollada aos libros que gañan ou teñen opcións de gañar os grandes premios literarios de ensaio (General non-Fiction, Historia, Filosofía e demais) unha das primeiras cousas que miro é o número de páxinas. Non se trata de mercar a vulto nin ao chou senón da firme convición de que, agora mesmo, resulta moi difícil tratar un tema cunha certa capacidade de innovación ou ánimo de ser exhaustivo sen baixar das cincocentas páxinas. Ultimamente ando metido na historia USA do século XX e non hai cousa peor que meterse en biografías de 700 ou 800 páxinas de presidentes. Dá máis traballo pero presta máis un autor coma Robert Caro, que anda polo cuarto tomo de Lyndon B. Johnson e aínda non pasou da primavera de 1964. Temo que non chegue a completar o quinto volume.

Vén todo isto a conto de que a editorial Crítica publicou hai uns días “El giro”, de Stephen Greenblatt, ensaio gañador do premio Pulitzer alá polo mes de marzal. A tese que sostén é atractiva pero altamente cuestionábel: que a descuberta no Renacemento dunha copia de “De rerum natura” de Lucrecio foi o desencadeante dunha revolución que fixo que, a tal momento, a cosmovisión occidental sexa diferente, máis racional e materialista.

Lin a Lucrecio por primeira vez hai moito tempo. Non puiden disfrutalo en latín, malia os anos adicados á lingua de Virxilio. O feito de que sexa unha fonda obra filosófica escrita en verso atraíame, pero non creo que haxa demasiados lectores capaces de pasar do primeiro canto. Tampouco creo que os houbese cando Poggio Bracciolini descubriu no mosteiro de Fulda a obra.

É moi provocador afirmar que unha obra que ninguén leu entre o século cuarto e o décimo quinto cambiou o mundo actual. En realidade é tan provocador que semella erróneo. Greenblatt, que é un moi bo historiador e divulgador, tiña unha oportunidade perfecta neste libro para rastrexar a pegada de Lucrecio na filosofía a partires de Copérnico. En lugar disto, despacha a influencia lucreciana en 17 páxinas nas que se amontonan Giordano Bruno, Michel de Montaigne ou Richard Jefferson. Non é unha mala compaña pero non creo que sexa abondo para afirmar que Lucrecio tivo máis influencia no racionalismo ou o materialismo ca Auguste Comte, John Stuart Mill ou Charles Darwin.

E logo, se non comparto a tese principal da obra nin estou dacordo coa profundidade coa que a trata, ¿por que recomendar esta obra? Pois basicamente porque está moi ben escrita, ata o punto de ser absorbente. Greenblatt, que xa acometeu con éxito a tarefa de reconstruír unha vida tan escura como a de Shakespeare, consegue retratar con vívidas cores ao secretario Poggio, servidor do primeiro Xoán XXIII (o antipapa Cossa), participante no concilio de Constanza (o meu preferido), asistente ás fogueiras de Jean Hus e Xerome de Praga e descubridor, á marxe de Lucrecio, de obras de Silio Itálico ou Amiano Marcelino. Greenblatt ten unha prosa áxil, unha grande capacidade narrativa e oportunismo para introducir determinadas descricións ou digresións sen que sexan improcedentes. Unha grande elección para distraerse de Pikachus e demais lerias.

Din no Tenorio aquelo de que “no hay plazo que no se cumpla ni deuda que no se pague”. É un dos meus versos preferidos. Non obstante, non está nada claro que Tirso de Molina tivese na cabeza a particular forma de entender as débedas que se estila no capitalismo que se formaba namentres el daba vida ao inmor(t)al conquistador. Nos nosos tempos chegou ao cénit unha forma de entender o emprestito que pon en risco toda noción de débeda creada dende o Neolítico para aquí, e mesmo antes. As “hipotecas-lixo”, producto americano, deron todo o foco á débeda. Por iso David Graeber, activista e referente do movemento “Occupy Wall Street”, quixo escribir unha historia económica centrada neste concepto. Titúlase “En deuda” e vén de ser publicada pola editorial Ariel.

O resultado é desigual. A parte histórica resulta, como é facil adiviñar, tendida e de grande interese. Mais para chegar a ela o lector paciente terá que enfrontarse ás dificultades que provoca o desterro do etnocentrismo por vía dunha fonda investigación antropolóxica. Non estamos, polo tanto, ante unha obra de divulgación, e mal farían vostedes se mercasen a obra deixándose guiar por unha cuberta coidada e os típicos comentarios benévolos dos suplementos americanos, cheos de adxectivos coma “áxil, descarado e estimulante”. Aplicábeis igualmente ao “Kama Sutra”, digo eu.

A pesares de estar inmersos no mundo da globalización, os europeos non fomos quen de desprendernos do etnocentrismo, un mal intelectual de primeira categoría. Monogamia, homosexualidade, monoteismo, institucións políticas e económicas… A nosa visión sobre estes asuntos e outros máis está fondamente enraizada no eurocentrismo. Un paseo por algún manual de antropoloxía, e recomendo por amenos e interesantes os de Marvin Harris, quita de golpe todo prexuízo. Non é difícil cando se descrebe a xeito, por exemplo, a poliandria. Claro, que cando falamos de cartos, a cousa cambia.

A todas horas vemos novas sobre débedas. Se eu presto, ¿como é que non me van voltar? ¿Que tipo de sociedade teríamos se só manexasemos o troco? Eu produzo artigos de prensa… ¿como demo podo intercambialos por un feixe de nabizas ou un butelo? Tan inmersos estamos no mundo do metal e o papel económicos que costa entrar nas explicacións de Graeber. Non obstante, estas rematan por resultar, se non convincentes, alomenos coherentes. Comunismo, xerarquía e intercambio son tres posibilidades de funcionamento cotián (non teórico) de sociedade que non existen en Occidente. Calquera dos tres, tal e como os explica o autor, semellan máis xustos cá fórmula escollida polos banqueiros de non saldar as débedas coa devolución do producto que as produciu.

A parte histórica da obra propón unha relectura histórica en clave económica. O autor amosa uns enormes coñecementos sobre o funcionamento das sociedades da India e China, que, aínda que pareza mentira, non comezaron a mediatizar a economía europea despois de Nehru e Mao. Véñeno facendo dende a gloriosa coincidencia temporal entre Pitágoras, Confucio e Buda. Particularmente interesante resulta a relectura da crise de prezos tradicionalmente atribuída á chegada da prata americana no XVI. Particularmente triste a constatación da catástrofe provocada polo neoliberalismo económico a partir dos setenta, contra a que Graeber se ergue co seu activismo e con esta obra.

Con este asunto dos recurtes en todo tipo de materias, non é a primeira vez que escoito a alguén queixarse da enorme cantidade de cartos que se gastan en Corpos e Forzas de seguridade do Estado. Tres policías (locais, autonómicas, nacionais), Garda Civil, CNI ou o mesmo Exército. A miña vea pacifista animaríame a concordar con estas opinións se non fose porque, en certas cousas, son un hobbesiano convencido. O home é un lobo para o home, así que mellor deixar o asunto como está grosso modo.

Se aquí nos queixamos disto, non lles quero contar nada do que terían que facer nos Estados Unidos, que contan co sistema de seguridade e defensa máis hipertrofiado do mundo (Israel á parte). Só os servicios de intelixencia interior e exterior, o FBI e a CIA respectivamente, teñen dado para dúas historias ben prolixas, escritas por Tim Weiner. Anos despois da saída en español de “Legado de cenizas”, historia da CIA, recibimos agora “Enemigos. Una historia del FBI”, publicada na Editorial Debate. Os dous están ben escritos, ben documentados e fuxen de imaxes estereotipadas contemporáneas, que adoito asocian a Intelixencia aos Expedientes X e outras andrómenas.

Cando se fala do mellor presidente da historia dos Estados Unidos soen xurdir polémicas. Algúns americanos que coñezo optan por Reagan. Lincoln, Washington, Roosevelt, xogan noutra “liga”. Iso si, calquera que teña un mínimo coñecemento de historia dirá que o peor foi Warren Harding. “Eu non apto para este cargo e nunca debería ter chegado ata aquí”, dixo aos poucos meses de presidencia. Era un editor de prensa de Ohio que tiña entre as súas meirandes afeccións o nepotismo e a troula. Converteu o último andar da Casa Blanca nun garito ilegal, con whisky, casino e furcias. Morreu en circunstancias pouco claras tras un cruceiro polo Pacífico. O seu legado máis perdurábel foi o nomeamento de Edgar Hoover como xefe do FBI. Non deixaría o seu posto ata a presidencia de Nixon.

En dúas terceiras partes o libro de Weiner é unha especie de biografía de Hoover. Un tipo camaleónico, furibundamente anticomunista e racista pero que acabou co Klan, perseguidor de homosexuais aínda que el podía ter a mesma orientación, quen de facerse valer na presidencia do “traidor á súa clase” FD Roosevelt, do xeneral de cinco estrelas Eisenhower e do cacique texano LB Johnson. Todo en tres décadas diferentes e sempre cun poder omnímodo. O outro tercio da obra non conta coa narratividade que aporta o nexo persoal do Director, pero resulta familiar ao lector interesado pola súa análise da “guerra contra o terrorismo” previa aos atentados do 11-S e do eterno debate sobre o equilibrio entre liberdade e seguridade.

A obra ábrese cunha cita de Alexander Hamilton sobre este tema. Era 1787. Xa daquela podía detectarse a facilidade coa que o medo ao perigo facía renunciar ás sociedades ás súas liberdades civís. Hoover sempre optou pola seguridade. En ocasións perseguiu pantasmas, apoiado pola especial configuración política americana que impedía desenvolverse o que en Europa entendemos por esquerda. Ningún dos seus xefes vacilou, nin sequera Bobby Kennedy. Os ataques de al-Qaeda contra as Torres Xemelgas xustificaron un novo ataque, que por sorte non se reflicte demasiado na vida diaria en América. Pero as tebras da época de Hoover poden voltar: Weiner escribe historia como lección para que isto non volva suceder.

A adolescencia é un período bonito e sinxelamente idealizábel no que suceden cousas importantes que coa perspectiva dos anos tendemos a ler de maneira tendenciosa para con nós mesmos. Vemos viaxes iniciáticas e fitos xeneracionais por todos lados. Por exemplo, a meirande parte da xente que coñezo coloca neses anos o nacemento do seu compromiso político. Teñen (temos) trinta anos. Agardemos quince máis e hase saber onde para a súa subversión actual.

Pola miña parte, a construción a A6 ao seu paso por Becerreá significou o fin dunha “idade dourada” para a vila. O trazado, aínda hoxe lamentado dende o punto de vista socioeconómico, foi no momento un escándalo dende o punto de vista ecolóxico e paisaxístico. Un atentado digno da época de tolemia construtora de finais dos 90. Moitos tivemos unha etapa ecoloxista, que no meu caso non se prolongou demasiado por puro pragmatismo: teño por certo que a estupidez humana é moito máis forte cá vontade.

Malia todo, conforme pasan os anos, vou regresando a posicións máis radicais neste tema. E cando caeu nas miñas mans “La banda de la tenaza”, de Edward Abbey, obra que edita o selo Berenice, vinme agradabelmente sorprendido. Nunha época de acción limitada ante a implacábel máquina do consumismo, “The Monkey Wrench Gang” amósanos o que pode suceder cando os individuos pasan ao activismo máis contundente. Iso si, e para que quede claro, sen poñer en perigo a vida de ninguén, máximo ben, prezado para calquera ecoloxista.

Edward Abbey era un tipo peculiar. Un anarquista do deserto, esas inmensas chairas americanas, “un sitio terríbel para perder unha vaca”, como dixo Ebenezer Bryce. Un seguidor de Whitman e o seu adagio “Resist much. Obbey little”. Sobre esa máxima constrúense catro personaxes que se adican durante cincocentas páxinas a por patas arriba todo aquelo que, de xeito innecesario, altera a virxinidade dos desertos de Utah e Arizona. Enormes retroexcavadoras, autopistas que non levan a ningures, minas de carbón, vías do ferrocarril… Todo sucumbe a esta forza de castigo improvisada.

Os editores esfórzanse en vender a novela coma unha peza relacionada coa risa. En verdade, e a pesares dun claro ton carnavalesco e esaxerado, a obra non provoca en ningún intre as gargalladas de, por exemplo, un Tom Sharpe co seu “Wilt”. E o ton amargo pode rematar por impoñerse, como sucede cando Don Quixote se decata da futilidade da súa loita novelesca. Hayduke, home excesivo, bebedor compulsivo de cervexa, veterán de Vietnam trastornado malia non ser Rambo, representa o aspecto máis contundente da loita. Seldon Smith é o xenuino amante da pureza do deserto. A estraña parella formada por Sarvis e Abbzug fai pensar ao lector sobre a conveniencia de rachar as cadeas do conformismo urbanita para saltar á resistencia activa.

Porque, en verdade, as multinacionais, nos tempos de Abbey coma nos nosos, van camiño de enterrar a Gandhi. Non está nada claro que a non violencia vaia arranxar situacións como as descritas na novela. Sen ter que coller as tenaces masivamente de xeito necesario, si semella que o ecoloxismo precisa combate. A lectura desta obra empurroume cara Al Gore. Si, dacordo, o candidato usou o ecoloxismo, e non ao revés. Pero en ocasións os bos argumentos están en mans de persoeiros non tan bos. A resistencia activa é precisa e o espírito libertario de Abbey e os seus personaxes han axudar ao lector a entendela.

Estimados lectores:

Me han avisado que en Twitter se anuncia para hoy la actualización de este blog. Lamentablemente esta no se producirá hasta el lunes por razones laborales y técnicas.

Disculpas y un saludo.