Esta semana chamaronme do xornal porque chegara un libro interesante. Sobre sexo. Temo estar comezando a ser un chisco pesado con esto da economía e a xeopolítica, pero é que non hai semana na que non saia un libro interesante ou na que non pase algo que xustifique unha nova xeremiada. Nesta, a morte de Margaret Thatcher. Si, xa sei que aos leitores subversivos lles gustaba máis Sampedro, pero hanme ter que excusar: o seu dubidoso talento estético escurece para min as súas innegabeis virtudes intelectuais. A Thatcher, en troques… Vaia personaxe. Resulta moi simbólico que a Raíña Elisabeth só tivera ido a un funeral de político no seu reinado: o de Churchill. Agora repetirá para o da Dama de Ferro, que fixo unha desfeita no legado social que o vello Malborough construira, en boa medida como presa para a expansión do comunismo.

A revolución conservadora de Thatcher tivo a súa orixe e cénit nos Estados Unidos, con Milton Friedman e a Escola de Chicago por unha banda e Ronald Reagan polo outro. Pasados os anos, con pouco bo que dicir nunha Europa que está arrasada polo furacán que alimentan as quentes augas do neoconservadurismo, óptase por dicir que Thatcher era boa porque actuaba segundo as súas conviccións, nun argumento que siloxistica e inexorabelmente nos leva a considerar a Gengis Khan un político de primeira por levar a cabo o seu obxectivo de esfolar a milleiros de persoas.

Arriscándome a meter a pata, creo poder afirmar que hai uns “minima moralia” e que a aplicación estrita do capitalismo colisiona con eles. Claro, que para min resulta sinxelo cargar armas contra o capitalismo salvaxe porque todos os argumentos do mundo e algún máis son aportados á discusión polo profesor Josep Fontana. Primeiro foi o seu “Por el bien del Imperio”, mastodóntica relectura da historia entre 1945 e 2010 que non ten comparación con ningunha obra publicada nos últimos 25 anos en calquera idioma que eu poda ler (e abofé que son uns cantos). Agora con “El futuro es un país extraño”, na mesma editorial Pasado y Presente, completa aquel traballo, renovando os contidos dun epílogo desgraciadamente desactualizado día a día polas malas novas.

Antes de continuar, paga a pena informar de que contrapoñer unha obra a outra non é para nada sinxelo. As comparacións son odiosas. Este segundo libro, escrito por min ou por calquera profesor de a pé, sería considerado unha revelación fantástica. Nas mans de Fontana, semella unha peza pensada para aproveitar o relativo éxito do libro sobre o Imperio, inevitabelmente atada a actualidade e carente polo tanto da perspectiva necesaria en moitas ocasións para unha fría análise dos acontecementos. Namentres a escrita de “Por el bien del Imperio” foi un proceso de quince anos que deixou a pegada dunha bibliografía moi completa, o libro agora publicado bebe das fontes de artigos de xornal de maior ou menor importancia e acerto ou de declaracións públicas que dun día para outro poden ser enmendadas, e estrutúrase en capítulos e apartados moi breves. Todo isto provoca unha certa sensación de improvisación, cun lector que en ocasións se pode atopar tomando hábitos de lectura de xornal.

Fontana caracterízase pola súa combatividade, polas súas tendencias esquerdistas (que mesmo lle trouxeron graves problemas no eido académico, impedindo o seu acceso a algún doutorado “honoris causa”) e pola súa exhaustividade á hora documentarse, cun uso francamente impresionante de volumes cuxo tamaño asusta en ocasións. Pero claro, só con ter os ollos ben abertos consegue soportes argumentais para as súas teses sen tanto traballo. As sucesivas Administracións gubernamentais estadounidenses espallan as súas ideas aos catro ventos e pegadiñas a elas van os correspondentes sobreentendidos. Cando Hillary Clinton di que o foco da política exterior USA debe desplazarse cara Asia Oriental non fai outra cousa que desbotar todo aquilo que tiña que ver coa “Guerra contra o terror” contra países que pouco peso teñen na escena internacional e lembrar o leitmotiv da política exterior norteamericana: a procura da superioridade política e militar como condicionante da supremacía económica.

Establecida esta relación, a política exterior e o modelo capitalista americano son os dous motores da obra. Ambos son vistos de maneira tan negativa como interrelacionada á luz dun marco ideolóxico, o de Fontana, que privilexia as conquistas sociais do Estado de Benestar. Do mesmo xeito que o Informe Lugano e obras similares, “El futuro es un país extraño” manexa un argumentario de base que remarca o feito de que un 20% da poboación nada na abundancia namentres o outro 80% a penas ten que comer. O debuxo de portada, debido a Mike Kemp, ilustra á perfección estas razóns. Para soster un sistema esencialmente inxusto e etnocéntrico, os occidentais desenvolven unha agresiva política exterior. Os capítulos dedicados a ela son os mellores da obra, cun nivel de detalle moi enriquecedor e certo toque de conspiración ao falar da novas formas de facer a guerra, caracterizadas pola asepsia representadas polos drones, eses avións non tripulados e dirixidos por ordenador, coma se fosen de videoxogo, que poden voar durante 1.800 kilómetros, arrasar con todo e regresar sen que nin un só soldado estea en perigo de volver á casa nunha caixa de zinc con destino Arlington.

Con todo, o máis desmoralizante da obra non son as exposicións sobre o mal que funciona este pobre mundo senón a impresión de que é difícil que o asunto se arranxe. A parte maioritaria das sociedades europeas e creadas polos europeos soporta o statu quo ou declárase indiferente. Unha parte da caste intelectual aparentemente conforme cos cambios non é, segundo Fontana, outra cousa ca unha quintacolumna que ofrece keynesianismo dentro do marco do capitalismo, unha especie de mal menor representado por Paul Krugman. Os que protestan contra o sistema ou son contundentemente reprimidos, ou claramente ignorados ou son unha minoría que nin sequera abonda para molestar nunha unlla ao dinosaurio capitalista. Estoupidos coma os de Grecia ou Chipre non pasan de ser explosións controladas en partes periféricas e con pouco peso económico. Michael Bloomberg, que presume de ter na súa cidade o sétimo exército do mundo, non vai deixar que se ocupe Wall Street. Por moi intelixente que sexa, ao final, Josep Fontana remata por predicar en deserto ou, o que é peor, aos xa conversos. Mala perspectiva.

O pesimismo invade a moitos e estas columnas non han levantar moitos ánimos. De feito, prometo deixar por uns días a política, malia que agora mesmo sinta unha preguiza xigantesca por quitar as telas de araña dos meus coñecementos de narratoloxía e poñerme con algunha novela, que seguramente non termará das esixencias estruturais dun Genette ou das categorías estéticas dun Harold Bloom. Pero a arte sempre é longa para o breve que é a vida. Así pois, despidamos con honras o gran libro de Fontana, con toda a súa desesperanza, e como diría Elena Ochoa, falemos de sexo… para a semana.

Co tema dos regalos nas datas sinaladas, hai xente que ten sorte e xente que non a ten. Non se trata de que che fagan bos regalos, nin moi caros, senón de que, sexa cal sexa o seu valor ou prezo, consiga achegar un sorriso, de felicidade ou complicidade. Eu ando no xusto medio, sobre todo porque o que máis me gusta é que me regalen libros e ninguén ousa facelo. Algúns, porque pensan que o nivel de compra/lectura roza (ou traspasa) o patolóxico; outros, porque desconfían da miña biblioteca e non desexan verse envoltos nunha espiral de entregas e devolucións pouco menos que interminábel.

Case sempre, hai que recoñecelo, a miña dona atina. En ocasións, cos presentes máis inopinados. Por exemplo, cando me regalou unha romántica viaxe. Pensarán vostedes: Roma, París, Praga, un balneario, Ibiza… Non. Dúas opcións: León ou Burgos. A tendenciosidade da oferta era evidente: os dous sabiamos que a escolla ía ir para a cidade do Arlanzón. Alí están os xacementos de Atapuerca, nos que o home pode atoparse a si mesmo, co seu museíño e os testemuños do home que colocou a paleontoloxía española nun lugar privilexiado, á altura dos investigadores que traballaron en lugares coma Olduvai: Juan Luís Arsuaga. Publica agora o profesor Arsuaga, xunto a Manuel Martín-Loeches, un traballo de carácter humanista ancorado nas súas descubertas científicas, “El sello indeleble” (Editorial Debate). Nel aproveita todos os seus coñecementos dun xeito especial: non para expoñelos senón como fíos para desenvolver o novelo da existencia humana durante a época “sapiens sapiens”.

Antes de continuar gabando as excelencias da obra convén matizar o tipo de lector ao que está dirixida. Como indican os mesmos autores en determinado momento, cos libros sobre ciencia hai unha máxima comercial: cada vez que se escribe a palabra “Deus”, dóbranse as vendas; cada vez que se escribe unha fórmula matemática, baixan á metade. Isto significa, traducido ao mercado literario español e actual, que o libro non ten unhas pretensións puristas no científico e tampouco unhas grandes aspiracións á hora de innovar dentro da disciplina, mesmo no ámbito dos libros comerciais. Se os potenciais lectores son afeccionados a Darwin, Marvin Harris ou Stephen Jay Gould han atopar moita cousa repetida ou carente de interese. Iso si, os matices españois que se introducen na obra, derivados sobre todo das investigacións levadas a cabo na “Sima de los Huesos” aportan certo picante localista que axuda a contextualizar temas que, en orixe, poden chegar a ser moi complexos.

“El sello indeleble” trata de explicar o pasado, o presente e o futuro do ser humano tomando como punto de partida a paleontoloxía pero facendo excursións permanentes a outras moitas disciplinas científicas, con especial mención á antropoloxía. En poucas páxinas podemos saltar da Síntese Evolucionista ás interpretacións antropolóxicas do matrimonio, das investigacións de Mendel e Hugo de Vries á euxenesia de Thomas Huxley. E todo isto sen fuxir, en non poucas ocasións, dunha certa tendencia á provocación científica, ao acontecemento anecdoticamente relevante, como as historias do biólogo estalinista Trofim Lysenko e o seu lamarckismo catastrófico.

O ser humano é unha pequena milagre e, ademais, unha especie con moitas particularidades. Sorprende o simplificadores que podemos chegar a ser ao pensar que as nosas únicas diferencias cun chimpancé ou un bisonte son a intelixencia, a linguaxe dobremente articulada ou a bipedestación. Se hai que comezar por un punto a obra e non se desexa batallar demasiado cos fósiles, Darwin, Coon e as circunvolucións e cisuras do noso cerebro, aconsello saltar directamente ao capítulo ironicamente titulado “Un mono muy lampiño” e mergullarse na lista dun cento de particularidades exclusivas da nosa especie, que van dende a aparente dificultade para extinguírmonos ata a importancia do aspecto facial na elección da parella, pasando pola capacidade de lanzar proxectís con puntería e forza. E non, non é esto último unha silandeira e discreta invitación a lapidar a ninguén, por máis que haxa merecedores de tal castigo a moreas.

Quizais a pose provocadora de Arsuaga, gañada a pulso con anos de ortodoxa e marabillosa investigación científica, ten o seu maior reto no capítulo dedicado ao futuro do ser humano. ¿Un libro científico con cheiro a distopía? En certo modo, si. A ciencia comparte no tramo final da obra coa ficción, con referencias constantes aos Huxley (a Thomas por euxenésico e Aldous por “Brave new world”) e interesantes hipóteses sobre a propia capacidade evolutiva da nosa especie. Bueno, algunhas non tan interesantes: se xa teño repulsión polos adolescentes actuais, non quero nin pensar como sería o asunto se a pubertade chegase aos trinta anos, froito dun alongamento proporcional na esperanza de vida do ser humano.

Como noutras obras que foron aquí analizadas (Gribbin), no medio das preguntas sobre qué é o home e qué podería ser xorden as alternativas: ¿podería haber outros seres intelixentes? E con elas, a fórmula de Drake e a conxetura de Fermi, sempre baixo a sombra de Laplace (da hipótese divina non contemplada) e a conclusión de Conway Morris: mellor que non veñan, por si acaso (non, que eu saiba Conway Morris, coa súa practicidade, non é parente de ningún columnista deste diario). Moito nome, dirán vostedes. E despois quéreno facer fácil, como dirían ironicamente en “A lei de Murphy”.

Non me gusta facer artigos con circularidade. Xa me chegou de circularidades e enumeracións diseminativo-recolectivas nos estudos sobre Barroco español. Pero hoxe non podo resistirme a rematar a historia. Aquela viaxe a Burgos, en especial a Atapuerca, foi desas que marcan no intelectual. Das que che abren horizontes e converten a un filológo quixoteiro nun inocente afeccionado á antropoloxía e á paleontoloxía. E todo, a catro horiñas de coche. Aínda que eu teño esperanza: como becerrense que son, aínda non perdín a esperanza de que algún día un profesor da USC entre en Valdavara e descubra que o primeiro home europeo non foi Miguelón senón un proto-becerrense. Xa é o que nos falta na vila. E non habería que ir tan lonxe para atoparnos a nós mesmos.

Non ando eu moi optimista ultimamente no que a lecturas se refire. Se a pasada semana tocaban Rosenbaum e Hitler, esta semana vinme collido no polo máis extremo das sentencias en latín sobre o ser humano. Haber hai moitas, loxicamente, pero eu refírome ao espectro formado, nun extremo, pola frase de Terencio (“Homo sum et nihil humani a me alienum puto”) e no outro pola frase de Plauto popularizada por Thomas Hobbes (“Lupus est homo homini”). A de Terencio representa o máximo humanitarismo, a de Plauto condensa a rapacidade humana, especialmente visíbel na pasada centuria.

Algo debe estar a pasar coa revisión do século XX cando as editoriais rescatan libros escritos a modo de recapitulación no seu crepúsculo. É o caso de “Humanidad e inhumanidad”, de Jonathan Glover, presentado como “Unha historia moral do século XX” e publicado pola editorial Cátedra. En realidade, as reflexións sobre ética e moral son escasas e están enmarcadas nunha presentación fundamentalmente historicista dos máis terríbeis feitos acaecidos entre 1914 e 1994. É difícil saber se o material necesario para contextualizar rematou por devorar unhas reflexións de corte máis filosófico ou si, en realidade, o de “Historia moral” foi utilizado como unha bandeira de enganche de corte comercial.

A perspectiva de Glover é realmente convencional e, polo tanto, un chisco esquemática para o que teña un pouco de experiencia no tema das discusións sobre as catástrofes provocadas polo ser humano nas décadas pasadas. No comezo da obra, escolma da ética do martelo de Nietzsche e unha pinga de Tucídides e a súa descrición de cómo os atenienses arrasaron simplemente aos melesios polo mero feito de que podían facelo. Nota bene: Tucídides era ateniense. De nada. Pasando 425 páxinas, Glover afirma que Stalin era fillo da Ilustración, que recibiu na súa versión marxista. Fáltalle un chisquiño para citar a eses salvaxes xenocidas que eran Voltaire ou Meslier.

En resumidas contas, no tema de análise de fenómenos morais, estamos ante un libro que segue o ronsel daqueles que pensan que o derrubamento do Antigo Réxime, as súas xerarquías e “liñas vermellas” ideolóxicas trouxeron todos os males da Terra: evolucionismo, relativismo, ateísmo, escepticismo… De Robespierre a Darwin, a Nietzsche, a Hitler, a Stalin. Ou, na outra cara da moeda, de Montesquieu a Darwin, a Mill, ás sufragistas e a Martín Luther King. Por dicir.

Ben é verdade que cando Glover sae desta continuidade ideolóxica chega a aportar explicacións moi convincentes. O seu uso de Hobbes para explicar o desencadeamento da Grande Guerra e a solución da Crise dos Mísiles en 1962 resulta de grande interese, dado que amosa ata que punto mesmo os homes que toman decisións determinantes están suxeitos ao compoñente do medo asociado á imaxe pública. Por outra banda, o seu traballo en Psicoloxía é tamén moi estimábel, recollendo os testemuños dispersos en distintas fontes sobre a dilución das responsabilidades en tres supostos: as longas cadeas de mando e actuación (coma no Proxecto Manhattan), os ataques a distancia e a despersonalización do inimigo (o caso My Lai).

En canto ao contido histórico, é prolixo en exceso tendo en conta o teórico obxectivo que debería marcarse unha “historia moral”. Non obstante, está introducido con estilo e perfectamente documentado, o que evita a sensación de estar diante dun engadido absurdo. Nun tema como a Guerra dos Balcáns, relativamente recente e sobre o que carecemos dunha obra de referencia e amplo contido en español, inglés ou francés, Glover consegue realizar unha exposición coherente no político (as extremadamente complicadas mesturas de raza e relixión na zona, que poden ser mellor entendidas en “The black lamb and the grey falcon” de Rebecca West) e intensa no personal, cunha boa cantidade de testemuños. Algo moi semellante sucede co conflito de Ruanda, aínda que aquí con un par de flagrantes omisións de información, que darían un sesgo distinto á historia: o xenocidio hutu levado a cabo polos tutsis en Burundi en 1972 (número estimado dunhas 80.000 vítimas) e a inestimábel colaboración da colonia nas masacres. Anos antes de que se producisen, os belgas tiveron a feliz idea de sinalar nos documentos de identidade a raza de cada individuo. Os hutus aproveitaron o regalo.

Como Hobbes proporciona o problema, que o home é un lobo para o home, tamén proporciona a solución para Glover: o Leviatán. Nun determinado momento, precisamente ao analizar a patética intervención das forzas da ONU en Bosnia-Herzegovina, o autor ponse utópico e pensa que a solución a guerras deste tipo estaría nunha milicia universal dirixida polas Nacións Unidas, que fose quen de poñer paz pola forza no medio dos bandos, no canto de ser unha “forza de interposición”. O bonito deste argumento é a súa circularidade: durante toda a obra deféndese a capacidade dos homes para actuar con furia homicida e a dificultade, sobre o terreo e no medio de espirais de horríbeñ violencia, para distinguir entre o que está ben e o que está mal. Pero Glover propón introducir un terceiro belixerante nos combates xeopolíticos rexionais confiando na súa neutralidade e capacidade para xulgar quen fai o ben. Moi naif.

Coma se fose un deja-vu, temos un capítulo para nazis, estalinistas e demais totalitarismos. Nutrido en testemuños, de novo resulta máis interesante canto máis se achega aos contidos históricos. A explicación ideolóxica e moral da necesidade da creación dun novo home de pura raza aria queda coxa namentres os parágrafos dedicados a Heidegger e Frege, fenomenólogo e lóxico, e a súa contribución á construción dunha filosofía xustificativa do nazismo con apaixonantes.

En resumidas contas, atopamos unha obra de interese nos seus propósitos aínda que parcialmente frustrada na súa realización final, mesmo a nivel editorial, con algunhas erratas impedoabeis nunha segunda edición. Se o horizonte de expectativas do lector se enfoca cara unha introdución, este pode ser o seu libro; porén, se precisa algo máis fondo, precisará atopar complementos nunhas páxinas de mellor feitura intelectual.