Aínda que non creo que haxa moitos fieis que se asomen a esta fiestra continuamente, confío en que aínda quede algún que lembre a miña discusión sobre a divinidade con certo bo amigo (ao que imos manter no anonimato de novo) con motivo do libro “Solos en el Universo”, de John Gribbin. Foi a miña despedida de verán, un verán verdadeiramente apaixonante no campo da física cuántica polo descubrimento do “bosón de Higgs”, unha partícula esencial para entender a materia, e pola posibilidade, inédita dende certo eclipse observado en 1919 dende as Illas Príncipe e Sobral (Brasil) de que Einstein non tivese razón e existise unha partícula que, en verdade, viaxase máis rápido cá mesma luz.

Despois dun par de semanas intensas na lectura necesitaba algo curto pero non banal. Así que non o dubidei cando caeu nas miñas mans “El descubrimiento del Higgs” de Lisa Randall, unha especie de reportaxe xornalístico alongado e encadernado, auténtico libro de peto que ofrece a que agora mesmo é a mellor editorial española, Acantilado (de feito é tan boa que estou por pedir que Catalunya non se independice para non ter que pagar os aranceis). Esta obra fai de preludio a “Llamando a las puertas del cielo”, da mesma autora, unha obra humanista enfocada a explicar ao público xeral as particularides da materia e do vastísimo universo.

O bosón de Higgs é unha partícula moi especial, como di o subtítulo. Lisa Randall trata de expoñer esa particularidade e atópase coas barreiras infranqueábeis da abstración e a pobre educación. Descoñezo se os manuais escolares de Ciencias evolucionaron, pero o que si podo asegurar é que os quarks se descubriron a mediados dos sesenta e que o modelo para un átomo a mediados dos noventa era un morango feito de neutróns e protóns orbitado por electróns. Máis ou menos coma se agora se ensinase que o Sistema Solar remata en Saturno. O da abstración é un problema máis dificilmente solucionábel aínda, pero as analoxías con magnetismo e fenómenos electrónicos axudan a entender conceptos asociados ao afamado bosón, coma o “campo”.

Moito máis interesante para o lector profano, coma noutros libros de Física con contidos de alta dificultade, é o contexto. As explicacións sobre o LHC de Xenebra, a enorme enerxía e intensidade que o trebello é quen de xerar, o grupo de científicos que son necesarios para facer o descubrimento a pesares de que a partícula leve o nome de só un deles ou a mesma existencia do descubrimento –o que se atoparon foron as pegadas dunha partícula efémera cuxos valores son compatibeis coa predición de Higgs, do mesmo xeito que Mendeleiev deixou baleiros na táboa periódica para os elementos non descubertos, e non fallou unha–.

Coma os xornais, ou as axencias que en moitas ocasións os alimentan, precisan titulares que xeren un chisco de balbordo, o bosón foi alcumado “a partícula de Deus”. Randall é taxante ao rexeitar absolutismos deste tipo: a materia xenérase de moitas formas, unha delas este bosón. E, como ben se encarga de lembrar o meu amigo, todo o descuberto pola mecánica cuántica explica un 3% da materia do universo (ou menos). El rematará no panteísmo e eu podo seguir aferrado ao materialismo: aínda estamos a tempo de explicar o 97% de todo o que nos rodea. En calquera caso, se Deus inventou o bosón podía poñer máis sinxelo o asunto de descubrilo.

PD: Uns días despois da publicación deste artigo no xornal, coñezo a morte de Julio Aróstegui, autor reseñado hai poucas semanas con motivo da publicación da biografía de Largo Caballero. Lamento que non puidese disfrutar desta crítica como, me consta, fixeron outros autores españois que apareceron nesta fiestra virtual. A morte dun intelectual e escritor é unha auténtica mágoa nun país que precisa máis que nunca do pensamento crítico. STTL

Eu xa sei que aos meus amigos humanistas e historiadores non lles gusta moito Tony Judt. Supoño que cando este home pasou das publicacións académicas ao suplemento de libros do “New York Times” pasou de inmediato e do mesmo modo á frivolidade para moitos. Cun razoamento análogo ao que eu fixen algunha ocasión: se se vende non é bo. Non por nada, senón porque hai moitas persoas con cartos (cada vez menos) e moi poucas con coñecementos para ler profundidades históricas acerca de Chequia ou Ucraína.

Non obstante, a min Tony Judt encántame. Xa contei algunha vez que teño “Postwar” no despacho porque podo usar ese libro tanto para un café de dez minutos coma para unha hora morta despois dun xantar de traballo. É erudito, está ben escrito e comprometido cunha visión progresista (que non tendenciosa) do continente. A falla de ler a Norman Davies, non hai libro mellor sobre o Vello Continente.

Estou falando de Judt en presente porque para min é unha compaña permanente. Pero morreu no ano 2010, de ELA. Esclerose lateral amiotrófica. Unha enfermidade cruel, en especial para alguén co seu funcionamento mental, xa que pode estar descubrindo as chaves de, por exemplo, toda unha reinterpretación da caída do Muro de Berlín e ter que comunicar tal cousa, como moito, a través das súas pálpebras. Un cerebro nun cárcere de músculos.

Unha das primeiras cousas que tivo que deixar de facer este home foi escribir. Un amigo seu, Timothy Snyder, “aproveitou” o drama para proporlle facer un libro de conversas de ton biográfico na liña do escrito por Czeslaw Milosz con Aleksander Wat (publicado por Acantilado hai un tempo). Ese libro é “Pensar el siglo XX”, un tratado político, filosófico e ético que publica a editorial Taurus e que xa está traducido ao catalán, o que me dá oportunidade para constatar o feito de que se publica antes nas editoriais galegas calquera parvada sobre o mellor poeta do municipio de Zas ca un libro sobre historia europea. Somos o que somos: Galicistán.

Volvamos ao noso. Tony Judt tivo certa fortuna que o axuda á hora de afrontar a historia europea dende un punto de vista pluralista (non penso que haxa outro mellor). Nado en Londres, xudeu de antepasados polacos, bielorrusos e rusos, formado en Cambridge e no París do 68, coñecedor da California dos 70 e da Nova York do 2001, marxista arrepentido, admirador de Polonia e Chequia. Con semellante bagaxe viaxeiro e lingüístico, “Pensar el siglo XX” convértese nun libro no que a mera biografía serve de fío conductor á historia a partires de 1945. Judt non escribe historia: é Historia.

Snyder deixa falar ao comezo de cada capítulo ao seu entrevistado. Pero cando pregunta non é precisamente discreto nin breve senón ousado, reflexivo e torrencial. As cuestións que fai son a mellor maneira de postularse coma ocupante do trono vacante coma historiador de referencia nun comezo de século convulso para a vella esquina do mundo. Se temos que pórlle un defecto sería o de non ser quen de dar nas súas preguntas un certo contexto ao lector profano, o que en ocasións fai o libro abstruso de máis, sobre todo no que se refire ao marxismo e o seu desevolvemento na Guerra Fría. Non agardamos que haxa moitos lectores de Kolakowski entre os lectores desta columna. Agardamos que haxa moitos dun dos derradeiros intelectuais: Tony Judt.

A confusión intelectual e política que levamos vivido neste século, acrecentada polas incertidumes económicas, pódese condensar nas máis coñecidas verbas de Donald Rumsfeld, man dereita de George Bush fillo na Casa Branca: “hai cousas que coñecemos, ou sexa, cousas que sabemos que sabemos; hai cousas que descoñecemos, ou sexa, cousas que sabemos que non sabemos; e hai cousas que descoñecemos que descoñecemos, ou sexa, que non sabemos que non sabemos”. Semellante confusión, referida a un asunto que non importa ren coma o feito de aniquilar a milleiros de persoas porque un dictador posúe supostamente armas de destrucción masiva, deu lugar a unha literatura analítica moi ampla entre a que destaca o libro “Culturas de guerra”, de John Dower, publicado aínda en 2012 na editorial “Pasado & Presente”. Non é o que se entende por unha novidade, seino, pero estamos en mala época, cos editores enfrascados en por na rúa a maior cantidade de exemplares de Greys, Folletts e Punsets posíbeis.

John Dower e, xunto a Herbert Bix, o mellor experto americano na posguerra xaponesa, entre o lanzamento da bomba de Hiroshima e o ano 1952. Ademais é un intelectual de prestixio, capaz de analizar en profundidade sucesos coma o 11-S que aínda permanecen abertos pola pluralidade de visións e os problemas de perspectiva histórica. En “Culturas de guerra” traza un paralelismo de grande interese entre a súa especialidade, o Xapón, e a situación xeopolítica do terrorismo islamista e Iraq. O polo de confluencia de ambos escenarios: a actuación dos Estados Unidos, a derradeira superpotencia.

O feito de que Dower sexa experto en Hirohito e cía fai que a súa obra escore, de xeito claro, cara unha análise máis fonda do Extremo Oriente, unha síntese do seu “Embracing Defeat”. Non rexeita temas tabú: o uso político e mesmo partidista da bomba, os xuízos por crimes contra a humanidade convertidos en xustiza dos vencedores, a ignorancia de todo aquilo que se consideraba dereito de soberanía, a manipulación da mesma figura do mikado ata convertelo nun monicreque. Todo é exposto, argumentado e afirmado.

E mesmo así, mesmo considerando a ocupación do Xapón coma unha experiencia mellorábel e traumática, Dower remata por considerala un exemplo de actuación. Truman e MacArthur tiñan un plan. A análise dos sucesos acaecidos entre o impacto dos avións contra o World Trade Center e a invasión de Iraq revelan como a “cultura da guerra” invade todo ata o punto de obturar a mesma capacidade de planificación para a paz. Xa o dicía o refrán latino: “si vis pacem, para bellum”. A guerra estaba preparada, pero non había desexo de paz nin outra cousa que non fose unha ignorancia supina que revela Dower, con abondoso aporte documental, exhaustivas notas (malas de ler por unha caligrafía excesivamente diminuta) e un material gráfico verdadeiramente interesante.

Namentres escribo este artigo podo ler, e vostedes poderán ter máis novas neste mesmo xornal, que o senador McCain lanzou unha investigación contra a CIA por revelar datos a Kathryn Bigelow para a súa película sobre a caza de Bin Laden. A persecución da seguridade por riba da liberdade que protexe a Primeira Enmenda da Constitución Americana semella ir por bo camiño. Se cadra o seguinte libro de Dower trata da chegada ao goberno dos USA daqueles que nin tiñan plans para Iraq nin semellan ter moi claros os plans para o seu propio país.

Hai libros tan enormes que non collen en ningún andel agás o de arriba de todo ao que só se chega con escada e que nunca ten nada enriba, tan lonxilíneos que teñen que lerse con atril ou pulsos fortes, tan eruditos que agora mesmo nin sequera o máis humanista dos humanistas -ou sexa, o poeta Luís Valle- consegue facerlles fronte sen un considerábel desconcerto, tan anticuados que case ninguén se lembra deles nin nas introducións ao “Diccionario filosófico” de Voltaire, tan estraños que forman parte dun proxecto mastodóntico en vinte volumes que tal e como está a situación pinta que non vai poder ser completado ata que o mesmo Voltaire caiga no esquecemento no que xa está o autor, tan particulares que só o católico-xesuíta-calvinista Pierre Bayle os podía escribir, só un profesor arriscado coma Juan Canal os podía editar e só unha especial editorial coma KRK os podía por no prelo, tan históricos que puxeron a semente para que agromasen Montesquieu, Thomas Jefferson, d´Holbach, os Ilustrados e a súa “Enciclopedia”, tan atractivos que entran ganas de cheirar as páxinas, lamber as follas pola parte de abaixo –que non se ve- e aloumiñar coa cinta dourada de punto de lectura, tan rápidos de ler que pode un tomar un té e rematar sen que se quede frío de todo, tan lentos de ler que podería un dedicarlle seis meses ao tomo “A-Afro” e non rematar de seguir os camiños que se bifurcan, tan pegados ao detalle que poden dedicar unha nota á verdadeira idade que tiña Eva cando tivo a Abel e ao seu irmán Seth, tan piadosos que só poden ser escritos por un deísta que semella coñecer a todos os teólogos de Holanda e Francia, tan blasfemos que só os podía escribir un abade, tan vulgares –no sentido filolóxico do termo- que están escritos en francés cando semellante enciclopedia só pode estar en latín ou grego como as patroloxías de Migne, tan extemporáneos que o seu autor rematou os seus días en Rotterdam lambendo as amargas meles do exilio, tan extravagantes que teñen dez veces máis texto nas notas a pé de páxina –o signo do libro intelectual, como sostivo Schwanitz- que no corpo dos artigos, tan dobremente extravagantes que ademais teñen referencias bibliográficas nos laterais que completan o texto e pouco se relacionan coas notas ao pé, tan graficamente traballados que a única maneira de melloralos sería cunha edición facsímil que sería ostentosamente cara, tan de bibliófilo que xustificarían un regreso á edición de libros por subscrición coma se en Francia gobernase o Rei Sol, en España o enfeitizado Carlos II e en Rusia Pedro o Grande, tan caros que a colección final de vinte tomos vai rematar por custar o mesmo que mercar a Espasa de 117 tomos –e mesmo así vai pagar a pena-, tan estrambóticos que ata as gardas e o índice teñen o seu aquel, tan dignos de ser amados que xustifican o fetichismo do que merca para ler e o que merca para poñer nos estantes, tan anacrónicos que cando a miña familia futura atope o que tiña o avó alá enriba ha ter a tentación de actuar coma a ama e a sobriña de Don Quixote, tan insoportábeis que non se deben recomendar a ninguén para non afastalo dese pracer da vida que é ler, tan encantadores que se deben recomendar a todo o mundo para que saiba que houbo un tempo no que o home saíu das tebras no que o sumira Abraham de Ur de Caldea, en fin, tan absolutamente especiais e irrepetibeis que merecen sobradamente que se peche con eles unha tempada lectora, desexándolles de paso un feliz 2012+1.