Como agora vivimos nun mundo no que é difícil agocharse a menos que te chames Thomas Pynchon, con tanta rede social, blog, teléfono, cámara de fotos, cámara de vídeo, trebellos que non son nin unha cousa nin outra… cos que tirar e ver fotografías, ás veces tendemos a esquecer que ata o desenvolvemento da biometría, en especial das pegadas dactilares, non había xeito seguro de identificar a unha persoa. As lembranzas, os cadros ou certas marcas ignominiosas (feitas a escravos ou por delincuentes) eran todas as pistas que alguén podía ter para saber se unha persoa era en verdade quen dicía ser. O “sebastianismo” substitúe aínda hoxe en Portugal a certo tipo de patriotismo. Aínda nos setenta e oitenta os culebróns tiraban de maneira efectista da tradución literaria deste recurso (máis coñecido como anagnórise).

Ás veces, este problema entraba en relación coas loitas de poder tipicamente medievais ou decimonónicas. Foi o caso do que se coñece como o “Período Tumultuoso” na Rusia de principios do século XVII. Tras a morte de Iván o Terrible (en realidade, non tan terríbel vistos os seus sucesores, o poder caeu no seu fillo Fedor, incapaz de enxendrar un fillo. Así pois, a coroa recaería en Dimitri, o seu irmán menor. Dimitri foi asasinado por Boris Godunov, pretendente á coroa… ¿Ou non?

Este é o punto de partida de “Borís Godunov”, a obra coa que Aleksánder Pushkin fundou o teatro ruso contemporáneo con 26 anos. Fíxoa ao mesmo tempo que comezaba “Eugenio Oneguin”, coa que fundou a novela rusa sen sequera ter que escribir unha novela. Como foi liquidado nun duelo aos 37 anos, nun episodio mil veces comentado e novelado, todos quedamos orfos do seu talento futuro. Unha mágoa. A editorial Akal decidiu rescatar esta traxedia nunha edición sinxela pero ben traballada, cunha tradución que, malia non saber eu ruso, ten todo o aspecto de recoller a vivacidade do verso do pai das letras rusas.

A tal momento non é sinxelo ver teatro decimonónico, sexa español ou ruso, fóra dos estreitos círculos das mostras de teatro clásico. Primeiro foi sepultado pola revolución semiótico-técnica dos Pirandello, Appia, Stanislavski ou Valle. Despois, polo cine e a televisión, novos espectáculos de masas. Nos nosos tempos hai máis cravos na caixa: ignorancia literaria e histórica de moitos dos que se dedican ao teatro, inaceptábeis problemas económicos e xurdimento de espectáculos paralelos de difícil catalogación como a “performance”.

Tampouco axuda o feito de que moitos dos que fan teatro esquezan que este non só se representa senón que tamén se le. E “Borís Godunov”, ao mellor un chisco complexa encol das táboas coa súa versificación, ofrece a posibilidade dunha lectura áxil e pracenteira. Superado na época o en xeral mediocre teatro da Ilustración, Pushkin puido beber das fontes de Shakespeare ou Racine para construír un drama histórico no que os personaxes teñen conciencia hamletiana e acción en ocasións desenfreada. No que o autor de Tsarkoie Selo constrúe unha historia sobre dous impostores: un Borís Godunov usurpador do trono zarista e un Dimitri dobremente falso, ao usurpar personalidade e trono. Coa intensidade da trama, nin sequera precisa Pushkin unha historia amorosa de grande intensidade ou unha excesiva carga en acotacións. O grande autor ruso transforma a historia coa literatura, o mesmo que fixo con Mozart e Salieri: un exemplo claro da capacidade creadora de mundos do literario.

Creo que non é a primeira vez que nestas páxinas defendo que, por debaixo do escándalo infernal provocado polas tertulias maniqueas, agroma en España unha maneira diferente de ver o deporte, máis próxima á analise cultural, non partidista, internacional e intelectual. “Jot Down” e “Cuadernos del basket” son publicacións que se sitúan nesta liña e que veñen a ocupar o lugar das revistas semanais, empurradas ao pasamento pola crise e a desafección provocada pola inmediatez dos novos fluxos de información a través das redes sociais.

No mundo do baloncesto, cabe considerar a Gonzalo Vázquez e Máximo Tobías dous dos abandeirados desta nova corrente. Agora ámbolos dous uniron esforzos para a publicación de “Invasión o victoria” (Editorial JC), o mellor libro publicado ata o momento sobre o fenómeno da chegada de xogadores estranxeiros ata o hai pouco pechado mundo da NBA. Non teño moi claro que o título sexa o máis axeitado, quizais sexa o único que desmerece a unha obra que debería ter mesmo proxección internacional.

Gonzalo Vázquez mergúllase na estranxeiría motivada pola raza e a relixión para continuar cos primeiros achegamentos de estranxeiros europeos ou europeizados, contra finais da década dos 60 e comezos dos 70. Os problemas de documentación adoito son difíciles neste tipo de investigacións (non resulta sinxelo investigar en revistas españolas dos años 30, item máis nas hemerotecas americanas) e Vázquez supéraas sen dificultade. Aínda que o interesante contido, estruturado dende o mesmo Naismith e a YMCA, chega a palidecer fronte ao estilo do escritor, ao que só podo comparar, dentro do campo deportivo, con David Halberstam. Claro e desenvolto, sen renunciar a certo barroquismo persoal pero afastado de gongorismos, atinado nos periodos, os parágrafos, os capítulos.

Máximo Tobías ten que batallar contra unha morea de datos virtualmente inabarcábel, coa explosión universal do fenómeno NBA a partires de 1986. O esforzo de síntese realizado é tan hercúleo coma satisfactorio. Nalgúns capítulos, coma os dedicados ao alemán Nowitzki ou aos xogadores chineses, consegue evitar a tentación alexandrina de cortar o nudo gordiano con espada e entra en detalles que axudan a clarexar as historias. O feito de dispoñer de milleiros de fontes á man podería ter levado o estilo de Tobías cara o xornalístico, algo que se evita cunha narratividade que non ten que envexar á do seu compañeiro. Mágoa que nesta parte si se podan detectar certos erros (grafías variabeis, puntuacións pouco axeitadas…) que non deberan estar presentes nunha obra na que o detalle é, precisamente, o que marca a diferencia.

As autorías duais ou colectivas son con frecuencia un problema e neste caso, para o lector, sucede tamén. Aínda que o espírito sexa o mesmo, a letra cambia. A solución pasa por un mellor traballo editorial, xa que a aposta polas novas visións do deporte (sempre loábel) non debe limitarse a crer no proxecto senón a traballar sobre el para facer un bo libro. É necesario que en España se dea saída axeitada aos coñecementos e estilo destes autores e outros similares. Para iso precisamos un xiro copernicano que permita ver o deporte non coma expresión da masa de Canetti senón coma manifestación antropolóxica universal: lean “Invasión o victoria” e saberán, aínda que non lles guste moito o baloncesto, de que estou a falar.

Xa lles dixen hai un par de semanas, cando falei do libro de Steven Pinker, que o tema este do declinar da violencia non me acababa de convencer. A cousa xa vén torta dende o principio, escollamos a cultura que escollamos. As relixións do Libro teñen coma punto de partida o asasinato de Abel a mans de Caín. Ou sexa, que nada máis aterrar xa andabamos cunha taxa de homicidios do 50%. Iso si, o monoteísmo aforróulles a estas culturas as exemplares matanzas entre deuses, que podemos atopar entre sumerios, aztecas, hindúes e aboríxenes. Aquí non libra ninguén. Se nos afastamos das orixes míticas e pasamos a analizar aos sapiens e os seus predecesores, as cousas non van moito mellor. O achádego de Ötzi, habitante convertido en momia da Idade de Cobre no Tirol, confirmou con probas materiais o que xa sospeitábamos: o mito do bo salvaxe non valía nin para cando todo o mundo tiña menos poboación que Madrid.

Matthew White, despois de ter durante anos unha páxina web adicada a discutir salvaxadas, deu o paso de xuntar as cen máis importantes no “Libro negro da humanidade”, que agora edita Crítica. Como comprenderán, a obra non aporta unha grande ledicia á vida de ninguén, pero si unha boa cantidade de datos sobre estes feitos que son difíciles de atopar en libros publicados en español. De feito, as análises de White sobre as diferentes guerras que tiveron lugar en China (a rebelión de An Lushan, os Estados Combatentes ou a Rebelión Taiping, especialmente interesante polo seu parecido ao nacemento do cristianismo e do mormonismo) son moito máis completas cás do libro de referencia para min sobre o tema, escrito por Jean Gernet. E tendo en conta o gusto dos chineses por masacrarse entre si, non é pouca esta información.

O libro de White amosa que, ademais de ser unha especie con tendencia a esnaquizar ao próximo, somos tamén tendentes á incompetencia que dá como resultado mortes masivas. Á espera de que se abran os archivos de Mao para coñecer a dimensión dos pasamentos por fame no Grande Salto Adiante, sorprende ver como os ingleses cambiaron un método barato que funcionaba para evitar as fames na India por un non-método que provocou millóns de mortes. Somos tan contumaces á hora de responder á nosa natureza que somos quen de transformar unha benéfica idea coma o comunismo, que non anda moi lonxe de ningunha relixión ou sistema político ideal, na mellor demostración das ideas de Hobbes: o home é un lobo para o home.

O libro de White, á marxe do frikismo gore, non sería moi recomendábel dende unha perspectiva seria se non fose, paradoxalmente, por un dos seus apéndices. Ata a atrocidade cen estamos ante un libro dos que tanto proliferan: 1001 toupeiras que estoupar cun petardo de mecha negra, 101 vestidos por riba do xeonllo que che han quedar como dios e os 57 mellores futbolistas da historia do Carnoedo. Pero no apéndice dous lánzase White á invención do palabro “hemoclismo” (torrente de sangue), que define á perfección unha prolepse histórica, a probabilidade de que no ano 2300 se vexa o periodo 1914-1970 coma un continuo catastrófico no que pouco importaban consideracións xeográficas para liquidar ao que era diferente en ideas, raza ou relixión e no que a tecnoloxía se puxo ao servizo da maldade. Claro, que cabe agardar tamén que no 2300 o periodo 2001-2080 se vexa coma o verdadeiro amencer da humanidade.

Esta semana decidín non darlles a paliza cunha típica introducción con anécdota vital. Fanme falla as máis de cincocentas palabras desta columna para falar de “Juan Carlos. El rey de un pueblo”, de Paul Preston, que aparece agora nunha “edición actualizada” na editorial Debate.

Preston é un historiador de prestixio, que documenta profusamente e realiza un traballo serio. De feito, xa apareceu algunha outra vez nesta columna e non saíu mal parado. Precisamente polas súas boas credenciais, non se explica que se preste a semellante operación de mercantilismo literario. A “actualización” comprende 30 páxinas que abarcan dez anos, de seguro os dez de maior desgaste popular da monarquía, e que son pouco máis ca unha suma de extractos de novas xornalísticas. Este tratamento vén a agravar o problema da edición orixinal, publicada en 2003, na que se adicaban 60 páxinas ao periodo 1955-1960 e 35 ao golpe de Estado do 23-F.

As biografías de personaxes vivos e en pleno exercicio das súas funcións presentan graves problemas de enfoque con certa frecuencia. É evidente que o paso dos anos e o incómodo trámite do pasamento do biografiado fan marabillas coa perspectiva. Non obstante, é posíbel facer unha obra mestra en vida do persoeiro de turno: que lle pregunten senón a Robert Caro, capaz de demoler a fama de Robert Moses (arquitecto da Nova York que todos coñecemos) en 1974, sete anos antes da súa morte. Claro, que Robert Caro non fixo a súa historia en base a artigos de xornal e libros que contan un cento de perspectivas senón grazas a un completo traballo de entrevistas e a un enfoque aberto do xénero, que permite explicar o contexto (nese caso, o crecemento de NYC) a través do protagonista. Preston tira polo camiño do medio e deixa unha biografía insulsa.

Falta sal nesta obra. O historiador ten que presentar, tratando de achegarse a ese El Dorado que é a obxectividade pura. Pero, coma se fose un xuíz en moitas ocasións, pode analizar e valorar o material presentado. A Paul Preston, aquí, non lle gusta mollarse coma en “El Holocausto Español”, onde os xuízos de valor eran escasos pero contundentes. E temas candentes non faltan: ¿son xustas as acusacións de perxurio que unha parte da dereita franquista arroxou (e arroxa) contra o monarca? ¿Como interpretar os contactos d´El Rei con Alfonso Armada quince días antes do 23-F? Despachar o famoso “ya no puedo volverme atrás” con tres liñas sobre unha “precipitada redacción” non semella moi honroso. ¿Como equilibrar o feito de que Don Juan Carlos fose xefe supremo do exército coa benevolencia nas sentencias contra os militares rebeldes, neste e noutros casos? Preguntas todas estas que estaría ben responder se, como se supón, un é unha autoridade na materia.

Peor aínda semella o trato aos últimos escándalos da Familia Real. Un tratamento frívolo, mesmo cun toque de mal gusto ao falar de aventuras extramaritais do monarca cando durante o resto da obra se soslaia o seu gusto polas mulleres atractivas e mesmo se xoga con insinuacións respecto a Carmen Díez de Rivera, a musa da Transición. Non creo que a ninguén lle importe con quen se deita o Rei, como tampouco importa con quen se deitaban Isabel II (alomenos quedounos de recordo “Los Borbones en pelota”) ou Kennedy. A historia ben contada é o que importa. E Preston conta menos do que debera e vende máis do que lle toca.

Nacín dúas semanas despois da rendición de Arxentina nas Malvinas e dous meses antes das matanzas de Sabra e Chatila. O primeiro telediario que recordo é o do fusilamento de Ceaucescu, no Nadal do 89. O meu descubrimento da xeografía mundial tivo os nomes de Bosnia, Somalia e Ruanda. Coma todos, lembro ónde estaba e qué facía o día do 11-S. E na universidade protestei contra as guerras de Afganistán e Irak. Cambien todos estes nomes por Cuba, Vietnam, Camboia, Irán e Colombia e terían a biografía de miña nai, por exemplo. Vistos todos estes conflitos, cando lin que un dos meus científicos favoritos, Steven Pinker, publicaba un libro no que sostiña que a violencia ía en declive no mundo abalanceime sobre unha libraría americana para telo aquí canto antes. Agora Paidos pono máis sinxelo para os lectores españois, traducíndoo coma “Los ángeles que llevamos dentro”.

A miña chegada a Pinker só pode definirse con aquel refrán senequista que di “Ad astra per aspera”. “Cómo funciona la mente” é o libro que lía durante o pasamento dun ser querido e resultou ser unha lectura moi estimulante pero difícil e absorbente. Estoutra obra prometía cousas diferentes e cumpre con creces: vocación enciclopédica, pluralidade de visións, sesudas argumentacións, estatísticas lidas de maneira axeitada e, por riba de todo, unha tese provocadora.

Pinker sabe xogar, sabe tentar coma se fose o demo tras os corenta días no deserto. Sabe que o que se ve, ou o que se cre ver, non se esconde. E agora todo é visíbel, todo se pode expoñer en medios convencionais e redes sociais. Un informativo pode facerse só con novas de sucesos. Mesmo as etiquetas contribúen a facer crecer a “alarma social”. Antes, uns rapaces zoupábanlles aos outros. Agora, uns fan bullying cos demais. A realidade dos medios, a sobreexposición da violencia contra as mulleres ou das agresións raciais en Estados Unidos, pode facer crer que son lacras en crecemento. En realidade, como demostra Pinker, non o son. No mundo occidental van desaparecendo, por sorte, aínda que andamos lonxe do desexábel, que sería erradicalas por completo.

¿Mundo occidental? Pois si. Nesas dúas verbas creo que se agocha o principal punto feble da argumentación de Steven Pinker. Coma outros moitos investigadores, peca de etnocéntrico. México aparece citada, sobre todo, polos sacrificios precolombinos, afortunadamente abolidos. Ciudad Juárez, Acapulco, Torreón e Durango están entre as dez cidades máis perigosas do mundo. O número de homicidios da primeira triplica o maior ratio de violencia dos Estados Unidos (sexa Washington DC, Baltimore ou St Louis). De violacións, roubos e demais, nin falamos. Non é o único punto no que se pode disentir de Pinker. Moi preto quedan as matanzas do século XX para falarmos dun declinar da violencia apreciábel no que Braudel chama a “longa duración”. A historia amósanos sempre leccións importantes. Entre 1870 e 1914 os conflitos máis importantes foron a Guerra do Guano (nunca mellor dito, unha guerra de merda), a guerra de 1898, a dos boers e a dos Balcáns. Entre as catro, unha cuarta parte dos mortos nuns pouco meses en Ruanda.

A pesares de todo, a obra é excelente, nela pódese aprender un pouco de todo, xa que a violencia está presente, por desgracia, en todos os aspectos da nosa vida, coma un reverso oscuro da nosa personalidade. E fai proselitismo da paz, que é moi necesario nos tempos que corren.